Hàng mã kí ức*
Hàng mã kí ức là câu chuyện của đứa con của Đất Panduranga (Ninh Thuận và Bình Thuận), đi vào lòng Chăm để tìm bản sắc Chăm Panduranga. Nhưng Chăm Panduranga không chỉ là Panduranga mà còn là cái gì khác nữa.
Từ giữa lòng văn hóa dân tộc, tôi đã tiếp nhận các bộ phận văn hóa: ngôn ngữ, văn học, mĩ thuật, ca múa nhạc… theo kiểu của mình; tiếp xúc với con dân Chăm thuộc nhiều thế hệ; quan niệm về các thành tựu và các ý tưởng về Chăm… cuối cùng, đứa con đó hành động để tác động trở lại chúng. Từ đó, tôi khám phá Tâm hồn con người Chăm & Tinh thần văn hóa Chăm theo phương cách riêng của mình.
Thế nhưng, bản sắc không phải là liệt kê các thành tố văn hóa – văn minh thu lượm được qua nghiên cứu, mà là cái gì cao vời hơn, thẳm sâu hơn. Đó chính là tinh thần văn hóa thấm sâu vào tâm hồn mỗi đứa con dân tộc. Vậy đâu là Tâm hồn con người Chăm & Tinh thần văn hóa Chăm?
Tạm lướt qua vài biểu hiện chính:
Đó là sự tồn tại trong đa dạng, thậm chí trong tùy tiện tính. Người Chăm dùng Xakawi lịch thiếu nhất quán thì ai cũng biết, nhưng cho dù thiếu nhất quán tới đâu, phong tục tập quán Chăm tùy thuộc vào cách tính ngày tháng chưa bao giờ bị ông bà đánh mất. Cả chữ viết Chăm Akhar thrah từ xưa đến nay chưa bao giờ thống nhất cách viết, vậy mà thế hệ cha ông chúng ta chưa bao giờ bị mù chữ. Đó là điều lạ.
Nguyên nhân một phần có thể do sự tùy tiện của các thầy guru, hay bởi tinh thần cát cứ nhập địa từ Ấn Độ, nhưng nhìn thật kĩ – nó bắt nguồn từ cội rễ sâu thẳm hơn: Tinh thần sáng tạo đặc trưng Chăm. Tiếp nhận văn minh Ấn Độ, nhưng Chăm xây tháp rất khác người Ấn. Đã vậy, suốt dải đất miền Trung với bạt ngàn cụm tháp, non mươi phong cách cùng các biến tấu ra đời qua tiếp thu và sáng tạo từ nền mĩ thuật của các dân tộc trong khu vực nữa. Damnưy truyền thuyết Chăm cũng thế. Trong cộng đồng Chăm tồn tại nhiều lễ, mỗi lễ có hàng trăm tụng ca, mỗi tụng ca lại được các Mưdwơn gru hát khác nhau, mỗi khác nhau này lại có thể được sáng tạo khá tùy nghi qua thời điểm khác nhau. Chỉ có tinh thần sáng tạo đúng nghĩa mới có thể làm như vậy, và chấp nhận cách làm đó trong lễ linh thiêng nhất của cộng đồng.
| Xưa, phân vùng địa lí văn hóa – lịch sử, Champa có bốn vùng: Amaravati, Vijaya, Kauthara, Panduranga. Chăm Panduranga gồm Chăm Ninh Thuận và Bình Thuận, có 3 bộ phận: Cam dar – Chàm chôn, là Chăm không Bà-la-môn không Bàni, như thể bộ phận theo tôn giáo bản địa còn sót lại; Cam Bini – Chàm Bàni, là người Chăm theo đạo Hồi đã được bản địa hóa; và Cam jat – Chàm thuần hay Cam cuh Chàm thiêu, là Chăm Bà-la-môn chính hiệu. Ngoài ra ta còn biết đến tên gọi khác của Chăm: Cam Ywơn Chàm Kinh hay Kanh Cụ, Kinh cổ đang sống tại hai làng thuộc Bắc Bình – Bình Thuận. Đó là con cháu của các mối tình Chăm – Việt và cả những người Việt trốn lính thời chiến tranh. |
Bàni Bini là sáng tạo vô tiền khoáng hậu của Ppo Rome hồi giữa thế kỉ XVII. Khi nhận thấy con dân mình chỉ bởi mấy đức tin vớ vẩn mà cãi vã với rầy rà nhau suốt, ông cho vời tất cả tới, xáo chỗ ngồi và đổi áo, để cuối cùng nó ra tôn giáo Chăm không giống ai. Bởi có đâu trong vũ trụ bát ngát mà hàng giáo phẩm tôn giáo này vui vẻ qua làm lễ cho tôn giáo kia không? Có đâu trên trái đất mà tín đồ đạo này dâng lễ cúng cho giáo sĩ đạo kia tín thành như ở Chăm không? Có nơi nào một lễ lớn như Rija Nưgar hai tôn giáo cúng thần ew yang như nhau, các lễ quan trọng như Ppakap Haluw Kraung… hai bên giáo sĩ đồng lòng bắt tay hành lễ? Hay có nơi nào đã đẻ ra một hệ trung dung là Mưdwơn cùng vui vẻ lễ cho cả hai bộ phận tín đồ? Có lẽ không đâu cả. Sự hỗn dung và tiếp biến tín ngưỡng bản địa tiền tôn giáo với năm tôn giáo nhập cảng xen kẽ và chồng chéo tạo thành thực thể vừa đa dạng vừa phức hợp sinh động, hòa quyện nhuần nhị trong đời sống tâm linh Chăm. Tôi gọi đó là Tinh thần hóa giải đặc kì Chăm.
Và cuối cùng là Tinh thần giải sân hận. Người Chăm hầu như không biết căm thù. Thù đậm, thù dai, thù truyền đời càng không. Giận thì có, nhưng thù, hận, căm thù, hận thù – tuyết đối không. Trong lịch sử văn chương Chăm không có dấu vết căm thù, không tồn tại một tác phẩm nào khơi dậy lòng căm thù hoặc kêu gọi trả thù.
Tiếng Chăm: – “căm” là janưk; “thù” là mưbai. Hai từ này hay đi chung với nhau thành cặp đôi mưbai janưk hay janưk mưbai thù hận, hận thù. Ở cấp độ khác, hanauh là “hờn”; nặng hơn xíu thành ginaung giận. Ariya Glơng Anak xuất hiện đầu thế kỉ XIX, lúc Champa đã sụp đổ và tan rã. Dân tộc Chăm rơi vào hoảng loạn, bắt đầu đi li tán. Biến thiên cuộc thế và thay đổi của lòng người gây nên đại khủng hoảng mang tính quyết định đến tồn vong của sinh mệnh cả dân tộc. Hận thù có mặt khắp xung quanh, bàng bạc trong không gian, do người ngoài mang đến “tặng ta” (ppa-on ka drei), nó có mặt lù lù giữa anh em bà con bè bạn ta, và ẩn tàng ngay thẳm sâu lòng ta nữa. Nhưng Ariya Glơng Anak viết để cảnh giác, để cảnh báo và để giải tâm sân hận. Bằng hiểu biết như là hiểu biết, một hiểu biết đầy tính minh triết cao vời. Qua đó dạy con người học yêu thương.
Còn bao nhiêu bản sắc khác nữa?…
Dẫu sao đi nữa, Hàng mã kí ức chỉ là câu chuyện kể đầy tính “hư cấu” của Inrasara. Chứ không phải của bạn. Chuyện kể chỉ là một gợi ý. Bổn phận của bạn là lên đường đi tìm các mảnh luân lạc của riêng bạn, để hoàn thiện mình như là đứa con Chăm. Suốt chuyến buôn nau ikak dài, có thể bạn chưa tìm thấy Chăm tính của bạn. Không sao cả, ông bà vẫn có phương cách cuối cùng: JOT akhar cho bạn! Đây là thủ tục xóa mù chữ mẹ đẻ cho mỗi đứa con của Đất vào buổi lễ tang, một thủ tục không chừa trừ ai, bởi biết đâu một trong những sinh thể đó không có chữ K đeo vành tai O hu akhar K wak di tangi khi vĩnh viễn trở về nhà mai sang.
Sài Gòn, 20-5-2011
Trích bài nói chuyện của Inrasara tại buổi ra mắt tiểu thuyết thứ hai mang tên Hàng mã kí ức ở TP Hồ Chí Minh
