Một thế giới thiếu tình thương của đạo diễn Andrey Zvyagintsev
Với những bộ phim thể hiện sự nghiêm ngặt về mặt hình thức, phức tạp về mặt đạo đức, phản ánh thực tế khắc nghiệt, đôi khi khó chịu của xã hội Nga hiện đại, đạo diễn người Nga Andrey Zvyagintsev xứng đáng là một trong số những đạo diễn được tôn vinh trong thế kỷ này.
Phong cách độc đáo
Andrey Zvyagintsev (sinh năm 1964) từng theo học Viện Nghệ thuật sân khấu Nga ở Moscow cho đến năm 1990. Trước khi trở thành đạo diễn điện ảnh, ông từng là diễn viên và đạo diễn truyền hình. Tuy không được đào tạo là đạo diễn nhưng khi bắt tay vào làm bộ phim đầu tiên, The Return (2003), ông đã tạo ra kiệt tác và nhận được sự đánh giá cao của giới điện ảnh, bao gồm giải Sư tử vàng tại Liên hoan Phim Venice.
Trong bộ phim này, Andrey Zvyagintsev tập trung vào câu chuyện của hai cậu bé Andrey và Ivan, đang ở độ tuổi dậy thì, với sự trở về đột ngột của người cha sau 12 năm vắng bóng. Ông đưa hai chàng trai đi nghỉ ở một hòn đảo xa xôi, bao quanh là mênh mông nước. Bảy ngày, với những diễn biến chậm chạp, căng thẳng và phức tạp, đã tạo nên một bức tranh ám ảnh về mối quan hệ cha con nói riêng và tâm hồn của đất nước Nga nói chung. Bộ phim mở đầu bằng một cảnh dài, khắc họa sâu một nỗi ám ảnh sợ hãi của Ivan. Cậu đứng trên tháp cao, run rẩy khi nhìn xuống mặt nước, trong khi lũ bạn đã lần lượt nhảy xuống, cười đùa và ra đi. Mẹ của cậu phải chạy đến giúp cậu trèo xuống. Điểm mở đầu ấy sẽ lặp lại ở cuối phim, đóng vai trò then chốt đẩy bộ phim đến cực điểm cao trào.
Nếu đánh giá một cách độc lập thì The Banishment không thể được gọi là một thất bại. Nó đã khẳng định Andrey Zvyagintsev là một đạo diễn tài năng, nó cũng chứa đựng những màn trình diễn và kỹ thuật quay phim rất xuất sắc.
The Return là về cuộc hội ngộ đầy bí ẩn và sự xa lánh giữa hai thiếu niên và cha của họ. Không có một cắt nghĩa nào về sự đến và đi của người cha. Nó ẩn giấu bí ẩn. Đúng như lời đạo diễn Andrey Zvyagintsev từng chia sẻ:“Có những điều không có câu trả lời, cũng không một lời giải thích. Chúng ta chỉ có thể cảm thấy chúng, cảm nhận chúng hoặc không. Đôi khi chúng ta từ bỏ. Đôi khi tiếp tục. Đó là điều bình thường. Tôi không thể giúp được gì nhiều cho những khán giả không hiểu những điều trong phim”. Thậm chí, nhiều người sẽ tự hỏi liệu người cha ấy có tồn tại thật sự hay không. Khi thân thể người cha từ từ chìm xuống biển, đạo diễn lôi khán giả vào một khung hình để họ chậm rãi chiêm nghiệm.
Bi kịch là điều không tránh khỏi, người cha đến và đi như một giấc mơ. Hai đứa trẻ lại tiếp tục cuộc sống vắng bóng người cha trong chặng đường lớn lên, nhưng sau bảy ngày này, chúng đã không còn là những đứa trẻ như trước nữa. Tiếng gọi “cha ơi, cha ơi” trong nước mắt của hai đứa trẻ ở cuối phim đã gợi nên những cảm giác thương yêu, gần như thiếu vắng trong suốt bộ phim.
Việc Andrey Zvyagintsev bắt đầu sự nghiệp với công việc ở rạp hát, tiếp xúc sâu sắc với kịch bản và màu sắc của sân khấu đã khiến những bộ phim của ông luôn có dấu ấn màu sắc cổ điển, đậm chất kịch. Cách kể chuyện trong phim cũng được tiết chế bằng những khung hình tĩnh, những cú máy dài, tạo nên cảm giác mênh mông, báo trước những dự cảm không lành. Andrey Zvyagintsev luôn quan niệm nghệ thuật không phải kim chỉ nam để hiểu. Ông muốn nghệ thuật là chính nó, và đối với ông, quan trọng nhất là hình ảnh chứ không phải tư tưởng. Mỗi hình ảnh mà ông cất đặt vào bộ phim của mình đều mang đậm bản sắc của một câu chuyện, mà có lẽ chính tác giả muốn người xem tự mình chạm vào.
Bộ phim đầu tay The Return thành công về mặt phê bình và thương mại đã đưa Andrey Zvyagintsev trở thành một tài năng mới quan trọng trong nền điện ảnh Nga. Sau bước khởi đầu này, giới chuyên môn và khán giả đều kỳ vọng rất nhiều vào các bộ phim tiếp theo của Andrey Zvyagintsev. Thật không may, những kỳ vọng đã không được đáp ứng ở bộ phim thứ hai The Banishment (2007). Nó chỉ nhận được sự thờ ơ sau khi ra mắt tại cuộc thi chính của Liên hoan phim Cannes năm 2007.
Với The Banishment, Andrey Zvyagintsev một lần nữa kể một câu chuyện khó nắm bắt về một gia đình sắp diệt vong. Gia đình đó bao gồm người cha Mark (Konstantin Lavronenko), người mẹ Vera (Maria Bonnevie) và hai đứa con của họ, Kir (Maksim Shibayev) và Eva (Katya Kulkina). Mark và Vera đã xa cách nhau khi bộ phim bắt đầu, nhưng mọi thứ chỉ trở nên tồi tệ hơn trong chuyến đi gia đình đến ngôi nhà thời thơ ấu ở vùng nông thôn của Mark khi Vera thú nhận với Mark rằng cô đang mang thai và Mark không phải là cha của đứa trẻ chưa chào đời. Mark, với sự giúp đỡ của anh trai Alex (Aleksandr Baluev), vật lộn với cách anh nên đối phó với sự thật này, và hành động của anh cuối cùng dẫn đến hậu quả gây sốc và những sự thật khác.
Andrey Zvyagintsev được biết đến với những bộ phim sâu sắc về chủ nghĩa nhân văn và gắn kết xã hội, tạo ra một khối lượng tác phẩm khám phá sự phức tạp của cuộc sống ở nước Nga hiện đại với chiều sâu và sắc thái hiếm có.
Nếu đánh giá một cách độc lập thì The Banishment không thể được gọi là một thất bại. Nó đã khẳng định Andrey Zvyagintsev là một đạo diễn tài năng, nó cũng chứa đựng những màn trình diễn và kỹ thuật quay phim rất xuất sắc. Quay phim bằng CinemaScope, đạo diễn Andrey Zvyagintsev và nhà quay phim Mikhail Krichman đã sử dụng khung hình rộng để đạt hiệu ứng tối đa. Điểm nhấn về mặt hình ảnh của bộ phim là cảnh quay tuyệt đẹp dài hai phút về cuối phim theo một dòng nước, chảy ra từ một cái giếng đã cạn nước trước đó và chảy xuống dưới ngôi nhà thời thơ ấu ở vùng nông thôn của Mark. The Banishment không có bối cảnh cụ thể, và Mark, nhân vật chính của bộ phim, người kể câu chuyện theo góc nhìn của anh, khá ít nói và hiếm khi thể hiện cảm xúc, nên bộ phim tạo ra cảm giác trừu tượng. Phim như một lời bình luận về sự suy tàn và xa lánh của xã hội đương đại, nơi mà ngay cả các gia đình cũng không còn có thể giao tiếp và hiểu nhau.
Sự trượt dốc về đạo đức con người
Bước sang bộ phim thứ ba Elena (2011), Andrey Zvyagintsev chuyển đề tài từ mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình sang xung đột giai cấp trong xã hội. Elena nói về câu chuyện xảy ra giữa nhân vật Elena – nữ nhân vật chính của bộ phim tái giá với Vladimir, một người đàn ông giàu có. Đây chính là người mà trước đó nữ nhân vật chính đã từng phục vụ chăm sóc sức khỏe tại nhà. Chung sống với nhau, Elena tiếp tục tận tình phục vụ chồng như đã từng phục vụ ông chủ, trong khi đó, Vladimir thì tiếp tục theo đuổi các mối quan tâm riêng. Vladimir có một con gái, nhưng người con đó không bao giờ đến thăm cha mình. Còn Elena thì có một con trai, đã lập gia đình riêng và sống tại một khu phố công nhân ở ngoại ô Moscow. Tấn bi kịch bắt đầu khi Vladimir thông báo cho người vợ mới về quyết định của ông trao quyền thừa kế cho con gái riêng, trong khi trước đó ông khăng khăng từ chối cho Elena tiền để giúp đỡ người con trai đang lâm vào cảnh thất nghiệp, người bị ông đánh giá là một kẻ sống vô trách nhiệm. Bộ phim có cách kể lạnh lùng và trầm tĩnh đến ghê sợ, trên nền mùa đông xám xịt, lạnh lẽo ở Nga. Từng bước một lý giải động cơ của Elena, một người mẹ thương con, một người phụ nữ già tận tụy chăm sóc chồng, vậy mà trong phút chốc, ra tay giết người một cách có tính toán. Những khuôn hình tĩnh, những cú máy dài làm người xem như nín thở, nhập cuộc thế giới nội tâm nhân vật.
Bộ phim Elena cho thấy sự trượt đi nhanh chóng và không cảm nhận được, từ trạng thái tử tế sang tội ác. Một sự biến đổi gần như là tự nhiên, không trải qua một tâm trạng ngờ vực hay đắn đo nào. Chủ đề của bộ phim không phải là sự đối lập giữa những người giàu và những người nghèo. Elena muốn nói về xã hội ngày nay, khi sự sùng bái vật chất là thước đo duy nhất. Không có một giá trị tinh thần nào khác. Để vượt lên, người ta sẵn sàng giết người. Điều này vượt xa cả sự trả thù của một giai cấp này đối với một giai cấp khác. Động cơ duy nhất ở đây là một lòng tham sâu xa, được nhập tâm và trở nên phổ biến.
Andrey Zvyagintsev được biết đến với những bộ phim sâu sắc về chủ nghĩa nhân văn và gắn kết xã hội, tạo ra một khối lượng tác phẩm khám phá sự phức tạp của cuộc sống ở nước Nga hiện đại với chiều sâu và sắc thái hiếm có. Và Elena là bộ phim như vậy, được đánh dấu bằng các nhân vật phức tạp, cách kể chuyện đầy sắc thái và sự cộng hưởng cảm xúc mạnh mẽ.
Mang một sắc thái như vậy, Elena đã trở thành chỉ dấu báo hiệu những kiệt tác điện ảnh của Zvyagintsev sẽ tới, chỉ là sớm hay muộn. Và quả thật, Leviathan (2014), bộ phim truyện thứ tư của ông, được ca ngợi là một kiệt tác điện ảnh. Đó là một bộ phim về thân phận con người nói chung trong xã hội hơn là về một bi kịch gia đình. Thủ pháp giữ khoảng cách đủ lớn trong các trường cảnh trong suốt chiều dài bộ phim, cùng những hình ảnh thiên nhiên vừa hùng vĩ, vừa chết chóc, mang lại cho Leviathan một âm hưởng sử thi.
Phim của ông được đánh dấu bằng phong cách tối giản, khắc nghiệt, chủ đề đạo đức và triết học sâu sắc, và khả năng nắm bắt sự phức tạp và mơ hồ của trải nghiệm con người.
Câu chuyện trong Leviathan khá đơn giản: Người chủ xưởng sửa xe Kolia mời luật sư Dmitry từ Moscow tới giúp anh chống lại việc cướp đoạt cơ ngơi của gia đình anh. Dmitry có trong tay một hồ sơ đặc biệt có khả năng gây áp lực lên viên thị trưởng Vadim. Trước đe dọa của Dmitry, Vadim triệu tập bọn mafia của hắn vào cuộc…Còn Kolia hết rơi vào thất bại này đến thất bại khác; các quan hệ vợ chồng, bạn hữu, láng giềng, cha con lần lượt đổ vỡ, anh chỉ biết dìm nỗi buồn và mặc cảm của mình trong rượu. Ngôi nhà và khu đất bị tước đoạt trắng trợn, bạn bè thân tín phản bội; và sau khi vợ chết một cách bí ẩn, Kolia đột ngột bị khép tội giết vợ rồi lập tức bị tống giam, bị kết án 15 năm tù bởi một bản án đã chuẩn bị kỹ lưỡng.
Từ đường dây truyện phim đơn giản đó, các nhà làm phim đã triển khai và lồng ghép một cách sáng tạo các hệ thống hình tượng – biểu tượng mang tính triết học, chính trị và lịch sử, liên quan đến Huyền thoại và Tôn giáo, khiến cho phim có được một vóc dáng đặc biệt, hiếm thấy trong nền điện ảnh hiện đại. Bối cảnh phim được chọn lựa rất khôn khéo và chính xác: đó là một thành phố đang ngổn ngang xây dựng, với bụi mù và phế tích – những con tàu chơ vơ, cầu đổ gãy… bên một bờ biển khá hoang vu xa thủ đô nhằm cực tả một xã hội hiện đại mang bóng dáng Ngày Tận thế trong Kinh Thánh.
Từ một bi kịch gia đình, các nhà làm phim Leviathan đã lồng ghép và ẩn dụ các vấn đề xã hội Nga hiện tại – sự thối nát cùng cực của hệ thống cầm quyền, sự liên kết ma quỷ giữa Chính quyền và Thần quyền, sự xa rời và đánh mất bản chất tốt đẹp của Thiên Chúa giáo cổ truyền Nga, nỗi khốn khổ của người lao động lương thiện trong hệ thống cai trị lũng đoạn đó…Hồi chuông nhà thờ ngay gần kết thúc phim đã kết nối với âm nhạc đã tựa một hồi chuông báo động ghê sợ cảnh báo cho loài người về cái ác đang lên ngôi. Trong cảnh quay cuối, đạo diễn đưa người xem đến với thánh đường nhà thờ Chính thống giáo vừa được dựng lên tại chính nơi giải tỏa ngôi nhà và mảnh đất xưa của gia đình Kolia bất hạnh. Ở nơi đây, những kẻ giàu có nghiêm trang háo hức lắng nghe những lời giảng giải đầy dối trá của viên giáo trưởng. Chính quyền và Giáo hội gắn bó bên nhau để ngự trị trên đầu trên cổ hàng triệu dân lành.
Leviathan sử dụng nhạc nền gây sợ hãi cộng với lối dựng phim luôn tạo cho người xem cảm giác khó lường được điều gì sẽ xảy ra tiếp theo. Những khung hình quyền năng của phim được sử dụng để mô tả hiện thực khắc nghiệt: xác cá chết dạt vào bờ biển, cảnh bắn súng, cảnh căn nhà tồi tàn bị bụi thốc hoặc cảnh một xe cẩu bổ nát đều ám ảnh. Phim chủ yếu sử dụng tông màu lạnh và khung hình góc rộng để làm bật ngoại cảnh về một vùng đất rộng và lạnh lẽo bên bờ biển.
Lời cảnh tỉnh về xã hội hiện đại
Andrey Zvyagintsev luôn gây cảm giác ám ảnh đau đớn về những vết thương xã hội sâu sắc. Leviathan là một lời chỉ trích tàn khốc về sự lạm dụng quyền lực và sự xói mòn quyền tự do cá nhân ở nước Nga của Putin. Còn trong Loveless (2017), bộ phim gần nhất của ông, lại khám phá sự trống rỗng và xa lánh của cuộc sống trong một xã hội bị chủ nghĩa vật chất và ích kỷ chi phối.
Loveless kể về hai vợ chồng Zhenya (Maryana Spivak) và Boris (Aleksey Rozin) đều đã có kế hoạch cho cuộc hôn nhân mới của mình, chỉ còn lấn cấn chuyện tài sản. Sự tồn tại của cậu con trai tưởng như là sợi dây liên kết duy nhất, nhưng hóa ra không phải. Đứa con giống như người thừa trong gia đình, thậm chí không gặp bố trong nhiều ngày. Việc Alyosha biến mất không khiến hai vợ chồng xích lại gần nhau, mà chỉ đào sâu thêm mâu thuẫn.
Bên cạnh những khủng hoảng trong hôn nhân, Loveless mở rộng chủ đề sang sự vô cảm giữa người với người trong xã hội đương đại. Trong khung cảnh xám lạnh của Moscow, Zhenya xinh đẹp và lãnh đạm, đang bị chôn vùi trong tuyệt vọng của cuộc sống với Boris, người chồng râu ria, cương quyết. “Tôi chưa từng yêu ai. Ngày nhỏ, chỉ có mẹ. Bà đối xử tồi tệ với tôi” – cô thủ thỉ với người tình. “Tôi không yêu chồng tôi. Trước anh ta, tôi không có ai khác. Tôi sơ ý mang bầu. Tôi không muốn có con. Khi họ mang thằng bé tới, tôi thậm chí còn không nhìn nó”. Tình mẫu tử – một trong những tình cảm thiêng liêng nhất – bị chối bỏ tàn nhẫn. Nhân vật này cũng bị mô tả như người nghiện các sản phẩm công nghệ. Người cha Boris – dù không nói ra những lời nghiệt ngã như Zhenya – sống lờ đờ và suốt cả phim không có tương tác nào đáng kể với con trai. Tin cậu bé mất tích được anh đón nhận từ tốn, chậm rãi giữa giờ nghỉ trưa. Boris lạnh lùng phân tích các tình huống dựa trên ảnh hưởng của nó đến sự nghiệp của mình. Thông qua một chi tiết liên quan đến Boris, tác phẩm còn chỉ trích sự sùng bái tôn giáo quá mức. Ngoài bộ đôi này, các nhân vật khác cũng hiện ra như những người lạnh lẽo, cộc cằn hoặc cứng nhắc quá mức.
Phim kết thúc với cảnh căn nhà của gia đình ba người được dọn trống trơn để đem bán. Không ai còn nhắc đến Alyosha, ngay cả khi tờ rơi đăng tìm cậu vẫn chưa được gỡ đi, ánh mắt buồn bã của cậu vẫn đong đầy các góc phố. Âm nhạc hoàn thành nốt phần còn lại của bản giao hưởng với những thanh âm không cảm xúc. Những khúc ngân dài, dai dẳng cứ thế xoáy sâu, trầm bổng, rồi tắt lịm như những thanh âm cuối cùng về tình yêu thương. Ở con đường mòn mà Alyosha thường đi bộ sau giờ tan học, những cành cây trơ trụi run rẩy giữa mùa đông nhưng không hề thấy bóng dáng cậu bé đâu.
Cách dàn dựng của đạo diễn thể hiện rõ dụng ý khắc họa thế giới thiếu tình thương. Việc ân ái – vốn là biểu hiện thăng hoa cảm xúc của con người – được quay trong bóng tối, khiến khán giả không thấy rõ biểu cảm nhân vật. Dù các cảnh ân ái không thiếu những mảng da thịt, Andrey Zvyagintsev ghi lại chúng theo hướng lạnh lùng và nhàm chán. Không gian là chủ thể lớn trong những cú máy của Loveless. Ở những cảnh toàn, góc rộng, các nhân vật trở nên bé nhỏ, lạc lõng trên nền tuyết trắng của cánh rừng hay những con đường dài heo hút. Nhiều đúp quay vẫn kéo dài sau khi nhân vật bước khỏi khung hình hoặc đã chấm dứt hành động hoặc thoại. Lúc này, khán giả buộc phải chú ý đến không gian xung quanh – thường nhấn vào sự lạnh lẽo và cô đơn. Loveless là một bi kịch đầy đam mê, tham vọng và đáng sợ, vẽ nên một bức tranh ảm đạm về nước Nga và các chuẩn mực xã hội rộng lớn hơn. Đối mặt với sự tự mãn về mặt đạo đức ở mọi ngã rẽ, ảo tưởng về tình yêu và sự thoải mái trong một cuộc sống không có sự đồng cảm bị phá vỡ hoàn toàn.
Trên con đường nghệ thuật của mình, Andrey Zvyagintsev đã duy trì một tầm nhìn độc đáo và cách tiếp cận không khoan nhượng, không chịu khuất phục trước áp lực thương mại hoặc kiểm duyệt chính trị. Phim của ông được đánh dấu bằng phong cách tối giản, khắc nghiệt, chủ đề đạo đức và triết học sâu sắc, và khả năng nắm bắt sự phức tạp và mơ hồ của trải nghiệm con người. Hầu hết các phim đều là các câu chuyện có xung đột mạnh. Mô-típ quen thuộc của các nhân vật chính từ The Return đến The Banishment và Elena là sự đổ vỡ nội tâm nhân vật dẫn đến những bi kịch và thảm cảnh, Leviathan là ẩn dụ vấn đề chính trị phức tạp, Loveless là câu chuyện đau lòng về một cuộc hôn nhân tan vỡ hay suy rộng hơn đó là sự thoái hóa của xã hội Nga hiện đại.
Với những gì đã làm được, đạo diễn Andrey Zvyagintsev đã chứng tỏ mình là một nhà ngụ ngôn và nhà phê bình xã hội bậc thầy, người có những bộ phim gia đình nghiêm khắc, được chế tác tỉ mỉ để phơi bày sự tham nhũng về chính trị và đạo đức đã bén rễ ở đất nước ông.□
Bài đăng Tia Sáng số 12/2025
