Theo bước chân Berlioz

Đằng sau hberlioz.com, trang web tuyệt vời về nhà soạn nhạc Pháp Berlioz, không phải là một nhóm các nhà âm nhạc học người Pháp mà là Michel Austin và Monir Tayeb, hai vợ chồng giảng viên đại học về hưu sống tại một con phố có từ thế kỷ 18 ở Edinburgh, Scotland. Trang web của họ chứa tổng cộng hơn 13.000 tệp tài liệu. Trên thế giới, không có kho tài liệu nào về Berlioz có thể sánh được với nó. Cuộc trò chuyện này cho thấy vì sao Berlioz lại chiếm vị trí biểu tượng với họ và vì sao họ dành cả cuộc đời để vun đắp kho báu đó.

Nhà soạn nhạc Berlioz. Nguồn: Classicfm.

Ông quan tâm đến điều gì ở Hector Berlioz?

Michel Austin: Tôi sinh ra tại Úc và bắt đầu quan tâm đến âm nhạc khi gia đình tôi đang sống ở ngoại ô Paris, Pháp. Chúng tôi chuyển đến đó sau chiến tranh. Mẹ tôi là người Pháp còn cha tôi là người Úc. Cha tôi, một người yêu âm nhạc nói chung, có một niềm đam mê lớn đối với Wagner.

Đó là vào những năm 1950. Tôi sinh năm 1843… 1943 [cười]! Còn Monir chào đời ở Iran vào năm của “La Damnation de Faust”.

Vậy là năm 1946, một thế kỷ sau khi “La Damnation de Faust” được viết ra.

Michel Austin: Một trải nghiệm rất sớm về Berlioz mà tôi có được là các đoạn trích tác phẩm đó. Tôi vẫn nhớ một buổi hòa nhạc dàn nhạc mà một người bác đã đưa ba anh em tôi đến. Có ba đoạn trích từ “Damnation”, ba đoạn trích dàn nhạc truyền thống. Tôi vẫn còn nhớ cách nhạc trưởng cúi chào khán giả. Bác chúng tôi có ý chê bai “Ça manquait de nuance,” bác nói, “Hơi thiếu khéo léo.” Nhưng cha tôi có tổng phổ piano của “La Damnation” và tôi bắt đầu dò dẫm nó bằng cách sử dụng chiếc piano cũ mà chúng tôi có ở nhà – vốn không được sử dụng từ lâu.

Đó có phải là thứ kích thích mối quan tâm ban đầu của ông không?

Michel Austin: Thực ra trong những ngày đó tôi nghe Wagner nhiều hơn. Mùa hè nào cha tôi cũng đều đặn nghe Liên hoan Bayreuth qua đài phát thanh. Khi chúng tôi chuyển đến Manchester, năm 1956, mối quan tâm đến Berlioz của tôi mới cất cánh. Khi còn là học sinh tôi mua được vé giá rẻ cho các buổi hòa nhạc Hallé, và có một thư viện công mà tôi bắt đầu đến thường xuyên để đọc các tổng phổ và với tôi, Berlioz đã trở thành một trong những tên tuổi lớn. Tôi còn nhớ mình đã tự tranh luận một cách nghiêm túc xem ai là người vĩ đại nhất: Bach hay Beethoven, còn Berlioz thì sao? Người đầu tiên nghĩ ra khái niệm Ba chữ B vào những năm 1850 là Peter Cornelius¹, và ba chữ B đó gồm Bach, Beethoven và Berlioz. Khái niệm này sau đó đã bị Hans von Bülow… xuyên tạc để trở thành Bach, Beethoven và Brahms.

Monir Tayeb: Michel rất may mắn vì sinh ra trong một gia đình yêu âm nhạc. Thư viện âm nhạc ở Tehran chủ yếu có Mozart và Beethoven – tôi thường đến đó yêu cầu các bản thu âm và họ sẽ bật chúng cho bạn nghe. Tôi chưa từng nghe nói về Berlioz cho đến khi gặp Michel và đọc Hồi ký của Berlioz, ban đầu là bằng tiếng Anh. Tôi đã tự nhủ: “Một người viết như vậy hẳn là hấp dẫn.” Về sau tôi đến học tiếng Pháp tại một trường Đại học Mở để có thể đọc sách của ông bằng tiếng Pháp. Khi đọc các bài phê bình của ông và so sánh chúng với các bài phê bình ngày nay bạn sẽ thấy sự khác biệt đáng kinh ngạc.

Austin: Và thư từ của Berlioz nữa! Chúng là những viên đá quý theo đúng nghĩa của từ này. Ông là một tài năng thiên bẩm, một nghệ sĩ bẩm sinh. Nghệ sĩ, trong vốn từ vựng của ông, là một từ mang tính ngợi ca hết sức. Ông rất chân thực, thứ thiệt — rất thẳng thắn và trung thực. Tôi vẫn ngờ rằng lý do khiến ông không được công chúng biết đến nhiều hơn là vì ông khác nhiều nhà soạn nhạc khác, khiến người nghe phải đối mặt với thực tế nhiều hơn và cũng buộc họ phải vận dụng nhiều trí tưởng tượng hơn.

Monir Tayeb và Michel Austin ở Bảo tàng Hector-Berlioz năm 2014.  Nguồn: https://musees.isere.fr/page/musee-hector-berlioz-les-acquisitions#memoriam
 

Có vẻ như ông bà biết mọi điều có thể biết về Berlioz, mặc dù cả hai đều không phải là nhạc sĩ hay nhà âm nhạc học.

Austin: Chúng tôi còn nhiều thiếu sót…

Tayeb: …nhưng cả hai chúng tôi đều xuất thân nghiên cứu khoa học. Chúng tôi luôn đảm bảo là mọi thứ [trên trang web] là hoàn toàn chính xác.

Austin: Tôi bắt đầu học cổ ngữ, tiếng Latin và tiếng Hy Lạp, và chuyên về lịch sử Hy Lạp cổ đại. Sau đó, tôi nhận việc làm giảng viên lịch sử cổ đại tại Đại học St. Andrews vào năm 1968; việc đó tiếp tục cho đến sau năm 2000, khi tôi may mắn được nghỉ hưu sớm. Nhưng toàn bộ quãng thời gian đó tôi thực sự là một chuyên gia Berlioz âm thầm trong khi thực ra là một nhà sử học thời cổ đại.

Tayeb: Lĩnh vực của tôi là nghiên cứu quản lý đa văn hóa. Tôi học kinh doanh ở Tehran, tiếp tục vào năm 1976 tại Oxford. Và sau đó tôi dừng chân tại Đại học Heriot-Watt ở Edinburgh.

Là hai người xuất phát từ các nền tảng khác nhau, làm việc trong các lĩnh vực khác nhau, hai ông bà đã gặp nhau như thế nào?

Tayeb: Ở ga Waverly, một cách thích đáng với chính tình yêu Berlioz. Bởi Op. 1 của Berlioz là “Overture Waverley” dựa trên tiểu thuyết của Walter Scott.

Austin: Chúng tôi gặp nhau vào năm 1989, một năm tuyệt vời trong lịch sử châu Âu [cười]. Và sau đó tình yêu Berlioz hình thành, nhưng chúng tôi phải đợi vài năm cho đến khi internet phát triển mới lập được kho dữ liệu về ông.

Tayeb: Chúng tôi khởi tạo [trang web] vào năm 1997. Chúng tôi nghĩ, “Tại sao mình không làm điều gì đó cho Berlioz?” Và sau đó tôi khởi tạo một trang rất thô sơ bằng các danh sách buổi hòa nhạc, đĩa CD và ấn phẩm.

Austin: Khối xây dựng đầu tiên là khi chúng tôi đến La Côte-Saint-André [nơi sinh của Berlioz], vào tháng 3/1998. Chúng tôi đã tạo một trang về Berlioz ở La Côte bằng những bức ảnh do chính chúng tôi chụp. Sau đó, tôi bắt đầu chú giải tổng phổ, đưa chúng lên trang web. Tôi quyết định đưa lên tất cả các tác phẩm cho dàn nhạc của Berlioz. Việc đó mất khoảng hai năm nhưng rất vui. Có lúc tôi nghĩ: “Tại sao không đưa các tác phẩm văn chương của Berlioz lên internet?” Điều tuyệt vời là Berlioz đã viết rất nhiều và chúng trở thành thứ tài liệu hoàn hảo cho một trang web.

Giao diện trang hberlioz.com. Nguồn: van-magazine.com 
 

Trang web của ông bà giờ đây thậm chí còn bao gồm các bài viết hoàn chỉnh của Berlioz cho tờ Journal des Débats, gần 400 bài báo, cũng như chức năng tìm kiếm. Ông đã phải tự đánh máy tất cả?

Austin: Đó là việc nhọc nhằn nhưng đáng làm vì giờ đây bạn có trọn bộ các bài viết cho chuyên mục thường kỳ trực tuyến cùng phương tiện tìm kiếm. Ngay mới đây chúng tôi đã phải đối mặt với vấn đề do phần mềm Microsoft FrontPage mà chúng tôi sử dụng để tạo trang web gây ra. Có thể do lỗi thời, chương trình đã hoàn toàn bỏ qua vấn đề về loại tài liệu HTML.

Cuối cùng, tôi đã phải quyết tâm hành động và bắt đầu tìm hiểu về HTML 5 [định dạng mới nhất] để chuyển đổi trang web. Chúng tôi đã bắt đầu thực hiện việc này theo từng thư mục. Việc này sẽ mất nhiều tháng trời nhưng cần phải làm vì chúng tôi muốn trang web của mình tồn tại lâu dài. Có thể là quá táo bạo, nhưng khi đã đầu tư rất nhiều công sức vào đó…

Có vẻ như về cơ bản Berlioz đã tự tay làm theo toàn bộ quá trình phát triển của internet. Tốc độ phát triển công nghệ ngày nay gợi nhớ đến thời của Berlioz. Có thời thời điểm, nhà soạn nhạc đã sống gần ga xe lửa đầu tiên của Paris, ga St. Lazare…

Ông đã dự báo về du lịch bằng đường hàng không. Trong bài viết thứ hai cho chuyên mục cuối cùng ông nắm giữ vào tháng 9/1863 có một đoạn mà ông dự đoán sẽ là một chiếc máy bay cánh quạt. Ông có một cái nhìn khá lạc quan rằng điều này sẽ mang mọi người lại với nhau hơn là tạo ra thêm những xung đột.

Chúng tôi khởi tạo trang web vài năm trước dịp kỷ niệm hai năm ngày sinh Berlioz; đủ sớm để thiết lập một vị thế.

Tayeb: Năm đó mỗi ngày tôi nhận được thư điện tử từ hầu hết mọi nơi trên thế giới. Các thành phố lớn nhỏ đề nghị chúng tôi liệt kê các buổi hòa nhạc của họ – chúng tôi thậm chí còn nhận được thư điện tử từ Ả Rập Xê Út và Việt Nam.

Austin: Dịp kỷ niệm hai trăm năm đã tạo ra một khác biệt lớn. Cuối cùng thì Berlioz cũng đến. Phải mất một số dịp kỷ niệm để đạt được điều đó: năm 1903 là sự khởi đầu; năm 1969 là một bước tiến lớn; và rồi năm 2003 đã trở thành mục tiêu. Ấn bản Bärenreiter được hoàn thành không lâu sau đó Correspondance Générale (Toàn tập thư từ) phần lớn đã được hoàn thành vào lúc đó. Các tác phẩm phê bình đang được tiến hành nhưng chưa được xuất bản đầy đủ. Vì vậy, giờ đây mọi thứ đều sẵn sàng, và đã có nhiều hơn các nhạc trưởng mà việc chỉ huy Berlioz với họ là việc chuyện đương nhiên. Thật vui khi thấy ở thế hệ nhạc trưởng trẻ có những người chỉ huy Berlioz thực sự tốt. François Xavier Roth thật xuất sắc. Theo một cách nào đó, Berlioz không còn cần những người tiên phong. Thời đại của những người tiên phong đã qua.

Ông bà cộng tác chặt chẽ với Bảo tàng Hector Berlioz ở La Côte-Saint-André. Ông bà đã làm di chúc để lại toàn bộ trang web cho thành phố, nơi hiện nay nó chạy trên các máy chủ của Đại hội đồng tỉnh Isère ở Grenoble. Và bảo tàng đã dẫn ông bà đến những bức thư chưa được xuất bản của các thành viên gia đình Berlioz.

Austin: Một hậu duệ của em gái Nanci của Berlioz đã tặng chúng cho bảo tàng. Quả thực tôi đã tham gia sao chép các bản gốc. Tôi đã tham gia phần lớn hơn trong đó – và rồi bảo tàng hỏi tôi: “Tại sao ông không đăng các bức thư này trên trang web của mình?” Ông có thể đăng cả bản dịch theo nguyên văn và văn bản đã biên tập ở đó, loại bỏ lỗi, hiện đại hóa lỗi chính tả. Trong bản in, không nhà xuất bản nào chấp nhận việc tăng gấp đôi số trang sách. Correspondance Générale cũng là một văn bản đã được biên tập, không phải những gì Berlioz thực sự đã viết.

Austin: Berlioz sinh ra trong gia đình tỉnh lẻ không có truyền thống âm nhạc. Thật đáng kinh ngạc khi hoàn cảnh tỉnh lẻ như vậy lại tạo ra được thiên tài này. Gia đình Bach có nền tảng để Johann Sebastian phát triển một cách tự nhiên ấy thế mà ông vẫn là một thiên tài biệt lệ. Nhưng trong trường hợp Berlioz thì chẳng thấy nền tảng ấy đâu.

Điều đó có ảnh hưởng đến âm nhạc của Berlioz không?

Austin: Theo một cách nào đó. Thực tế là sự giáo dục ban đầu của ông là lang thang trên cánh đồng, ngắm nhìn phong cảnh núi non và lắng nghe những âm thanh tự nhiên, nhạy cảm với tiếng chuông nhà thờ từ xa vọng tới… Tôi nghĩ đó là một trong những yếu tố dẫn đến cảm giác của ông không chỉ về phẩm chất của âm thanh mà còn về vị trí phát âm thanh. Berlioz có tư duy lập thể thực sự trong việc bố trí các nhạc cụ.

Trong những năm đầu đời, Berlioz đã có ý niệm mơ hồ về âm nhạc: ông đọc trong Biographie Universelle (Tiểu sử toàn tập) của Michaut về các vĩ nhân Haydn và Gluck, những người mà ông chưa từng nghe âm nhạc. Ông đã tưởng tượng ra âm nhạc có thể là gì trước cả khi được nghe thực sự và lúc đến Paris, ông đã lao đến nhà hát opera và hoàn toàn sửng sốt.

Ông bà đã dành rất nhiều thời gian cho nhà soạn nhạc. Berlioz là kiểu người thế nào?

Người ta có ấn tượng rằng về cơ bản ông là một người rất dễ mến. Ông quá đa cảm và có thể khó tính, nhưng là người vừa chân thành vừa hào phóng. Ông sống cuộc đời thực của mình nhưng đồng thời đứng ngoài nhìn vào đó. Trong một bức thư gửi bạn ông viết: “Cuộc đời tôi là một cuốn tiểu thuyết mà tôi thấy rất thú vị”.

Volker Hagedorn thực hiện

Ngọc Anh dịch

Nguồn: https://van-magazine.com/mag/the-berliozians/

——

¹ Carl August Peter Cornelius (1824–1874): nhà soạn nhạc, nhà phê bình âm nhạc, nhà thơ, dịch giả người Đức.