“Tiếng thét vô thanh” của Igor Levit
Sau 52 buổi hòa nhạc trên Twitter, nghệ sỹ piano Igor Levit đã khiến những người yêu nhạc cổ điển phải bất ngờ. Anh đã trình diễn "Vexations", một tác phẩm dài 20 giờ của Eric Satie với mong ước thu hút sự chú ý của người nghe và làm nổi bật cảnh ngộ của các nghệ sỹ thời phong tỏa.
Với nhan đề Vexations (Những phiền hà), nhà soạn nhạc lập dị người Pháp Eric Satie đã viết lên một tác phẩm hiếm khi được chơi trên sân khấu cổ điển. Ông sáng tác Vexations vào năm 1893 nhưng nó chỉ được ra mắt công chúng đúng hai thập kỷ sau cái chết của ông. Với những người nghe nhạc thông thường, tác phẩm thật bí ẩn và khó hiểu khi chỉ chứa một tiết nhạc bè trầm duy nhất được đệm bằng những hợp âm ký âm ở quãng trên. Giả định rằng tác phẩm được viết cho đàn phím nhưng tổng phổ không chỉ rõ là nhạc cụ nào, phía trên khuông nhạc có lời chỉ dẫn của Eric Satie như sau: “Để có thể chơi chủ đề 840 lần liên tiếp, một lời khuyên [của tôi] là [mỗi người] nên tự chuẩn bị trước, chuẩn bị trong im lặng thẳm sâu nhất của mình, dẫu phải trong trạng thái bất động một cách thực sự”. Do những thách thức khó hiểu như thế, rất ít lần Vexations được biểu diễn trọn vẹn. Nổi tiếng nhất là buổi công diễn lần đầu theo kiểu marathon năm 1963 dưới sự chỉ huy của John Cage và Trường phái New York.
Với Levit, Vexations mang một giá trị đặc biệt khi đại diện cho “tiếng thét vô thanh” của các nghệ sỹ trên khắp thế giới, những người buộc phải “im lặng” trong thời gian giãn cách xã hội, không hòa nhạc, không gặp gỡ ai. Khác với những lần trước, lần này, anh chơi tác phẩm không phải trong căn hộ mà là trong phòng thu B-sharp ở Berlin.
Tham gia buổi biểu diễn lạ lùng này, ngoài các kỹ sư âm thanh, còn có một bác sĩ túc trực để có thể sẵn sàng trợ giúp nếu cần thiết trong suốt buổi biểu diễn mà dự kiến sẽ khiến Levit mệt nhoài về thể chất và tinh thần. Anh chỉ tạm nghỉ một khoảng thời gian ngắn để ăn uống và vệ sinh trong lúc các nghệ sỹ piano ở nơi khác trên thế giới sẽ nhanh chóng tiếp quản buổi biểu diễn.
“Thời lượng hơn 20 giờ đồng hồ của Vexations không khiến tôi cảm thấy như một sự phiền toái hay tra tấn như tiêu đề gợi ra, mà đúng hơn là đem lại cảm giác về sự rút lui trong im lặng của con người trước sự tấn công của dịch bệnh” Levit nói trước buổi biểu diễn, bắt đầu vào lúc 2 giờ chiều một ngày thứ Bảy và được phát trực tiếp trên web các tờ báo như Spiegel.de, New Yorker và tài khoản Twitter của Levit.
“Thế giới của tôi và các đồng nghiệp đã là một thế giới khác trong nhiều tuần nay và có lẽ sẽ vẫn như thế trong một thời gian dài nữa. Với tôi, Vexations đại diện cho một tiếng thét vô thanh mà nếu không quan tâm thì không ai phát hiện ra,” anh nói.
Levit, người bắt đầu chơi piano từ năm ba tuổi và từ đó đã tạo dựng được danh tiếng như một nghệ sỹ piano hòa nhạc hàng đầu thế hệ mình, cho biết từ lâu anh đã muốn biểu diễn tác phẩm này, trong đó một vài nốt nhạc y như nhau được lặp đi lặp lại 840 lần. Người ta tin rằng lần đầu tiên tác phẩm được công diễn theo cách này là tại nhà hát Pocket ở Manhattan do John Cage và Lewis Lloyd dẫn dắt vào năm 1963. Buổi biểu diễn đó kéo dài khoảng 18 giờ và khiến các nhà phê bình và khán giả ngủ thiếp đi.
Levit cho biết anh không mong mọi người lắng nghe toàn bộ màn trình diễn của mình nhưng việc biểu diễn nó mang một ý nghĩa đặc biệt với anh. “Việc có thể biểu diễn Vexations của Eric Satie đã luôn là mong muốn luôn ám ảnh tôi”, Levit nói. “Tuy được viết vào thế kỷ 19 nhưng tác phẩm này mang tính cách mạng nhờ hòa âm phi điệu tính. Vài nốt nhạc – một chủ đề và hai biến tấu – chỉ vừa đủ trên một tờ nhạc. Sự lặp đi lặp lại sớm báo trước tương lai lặp đi lặp lại về mặt thẩm mỹ.”
Sau buổi hòa nhạc, Levit tiến hành bán đấu giá cho 840 tờ nhạc, số tiền thu được dùng để hỗ trợ các nghệ sỹ thất nghiệp. □
Ngọc Anh dịch
