John Doney mê thuyền Việt

Vẻ độc đáo, thiết thực, đầy sáng tạo của các phương tiện dùng để vận chuyển, đánh bắt cá của các cư dân suốt dọc ven biển Nam – Bắc đã là đề tài ghi nhận, bình luận của nhiều nhà thám hiểm, hàng hải thuộc nhiều nước như Pháp, Bồ Đào Nha, Anh, Trung Hoa, Mỹ từ những thế kỷ xa xưa. Còn nhớ, trong cuộc gặp nhà văn chuyên viết về biển người Nga Lev Skriaghin tại Moskva mùa xuân năm 1991, ông già gốc Do Thái có đưa tôi xem bài viết của mình giới thiệu các con thuyền độc đáo của cư dân Đông Nam Á trên tạp chí Kỹ thuật cho Thanh niên. Hình chiếc gai-bao (tiếng Nga гай баy) nổi bật với chiếc đòn ngang giữ cân bằng! Tôi nói với Lev, gai-bao của ông chính là chiếc ghe bầu miền Trung Việt Nam, được phiên âm trong “Từ điển Tàu thuyền toàn thế giới” của tác giả người Anh Rene-de-Kerchove mà hầu hết các nhà nghiên cứu đều sử dụng, trong đó có Lev. Bản thân Rene lại dựa trên những công trình nghiên cứu của các tác giả Pháp, đặc biệt là Pierre Paris và J.B.Pietri. Và Lev cũng rất phấn khích khi thấy chiếc ghe bầu của chúng ta được Paris dùng làm hình bìa cho cuốn sách khảo cứu độc đáo của mình “Esquisse d’une ethnographie navale des peuples annamites – Phác thảo nghiên cứu dân tộc học về hàng hải của dân Việt Nam”. Có thể kể ra cả một “trường phái Pháp” nghiên cứu về thuyền bè và sinh hoạt sông nước của dân tộc ta bắt đầu từ J.M.Dayot,Chaigneau… những người đã giúp đỡ về thủy quân cho Gia Long, những P.Paris, J.B.Pietri, kiến trúc sư J.Y. Claeys trong những năm 30,40 của thế kỷ 20 cho tới bà Francoise Aubaile với cuốn “Bois et Bateaux du Vietnam” do Sallenave xuất bản năm 1987 tại Paris và biết bao các luận văn nghiên cứu sinh còn đang được làm dở dang!

Sinh trưởng tại Seattle trong một gia đình nhiều đời là hải quân, John thường xuyên di chuyển nơi cư trú theo cha mẹ. Sau khi tốt nghiệp trung học tại Puerto Rico, John quay về Seattle tiếp tục học tại Đại học Washington và bước vào cuộc đời quân ngũ với những con tàu.

Đầu thập kỷ 60, chàng sĩ quan hải quân John đóng quân tại Đà Nẵng với một nhiệm vụ cụ thể: Chống cuộc xâm nhập của Bắc Việt trong chiến dịch mà người Mỹ gọi tên là “Market Time”, tức chống Đường mòn Hồ Chí Minh trên Biển. Ngoài tàu bè, vũ khí, radar tối tân trải dọc ven biển, hệ Loran-C, tức hệ hàng hải tốt nhất thời bấy giờ, người Mỹ còn soạn thảo một bộ sách dày, bìa cứng bằng ba thứ tiếng Anh, Việt, Thái có cái tên là “Thanh thư về Tàu thuyền Cận duyên miền Nam Việt Nam” (tên tiếng Anh Blue Book of Coastal Vessels, South Vietnam). Để soạn thảo cuốn sách, Trung tâm Thông tin về Các cuộc Xung đột tại các Vùng xa xôi (Remote Area Conflict Information Center) tại Columbus, bang Ohio đã không tiếc tiền bạc công sức, chụp hàng vạn bức ảnh về các loại thuyền, trong đó có nhiều bức ảnh chụp từ máy bay khá tốn kém, đo đạc thực địa, ghi chép hỏi han, tức là thực hiện một cuộc nghiên cứu “dân tộc học phục vụ chiến tranh” nhưng ngay trong lời nói đầu bộ sách, những người soạn thảo công trình này phải thừa nhận là chủ yếu dựa và công trình “Thuyền buồm ở Đông Dương –Voiliers d’Indochine” của Pietri. Và coi cuốn sách của ông Giám đốc Nha Ngư nghiệp Đông Dương thuộc Pháp này là cuốn “Kinh Thánh” (Bible) của những ai muốn nghiên cứu về thuyền bè Việt Nam.

Khác với “Thanh thư”, cuốn “Thuyền buồm” được Pietri viết lên với tấm lòng say đắm vẻ đẹp của ghe bầu, ghe nang, dọc bờ biển nước ta. Và đặc sắc nhất là tất cả các hình minh họa, hình kỹ thuật các chi tiết của thuyền như bánh lái, buồm… đều được ông vẽ bằng tay chứ không viện tới kỹ thuật chụp ảnh đắt tiền như người Mỹ! Và chính trong những ngày đầu những năm 60 đó, một chiếc thuyền Gò Công trong cuốn của Pietri đã được đưa ra để nghiên cứu chế tạo những con tàu không số trên biển!

Quỹ Thuyền Gỗ Việt Nam

Sau chiến tranh Việt Nam, John còn đóng quân tại châu Âu. Trở về với đời thường, cùng với vợ và các bạn vùng Đông Bắc lập ra chương trình “Kid-First-Vì Trẻ em” nhằm giúp đỡ các trẻ em khuyết tật và nạn nhân chiến tranh vùng Đông Hà, Quảng Trị. Hành trình trở lại chiến trường xưa làm cho John trở lại với những chiếc thuyền Việt, nhưng trước kia là việc anh phải đọc Thanh thư để “tìm và diệt”, thì ngày nay, đó là cuốn Thuyền buồm ở Đông Dương mà anh đã biết từ hàng chục năm về trước. John quyết định nghiên cứu thuyền Việt Nam có bài bản, và anh đã cùng Stephanie Dumont người Pháp chuyển ngữ cuốn sách sang tiếng Anh, cho phát hành rộng rãi. Tất cả tiền thu được đều cho vào Quỹ Thuyền gỗ Việt Nam “Vietnam Wooden Boat Foundation” mà anh là người sáng lập nhằm “gìn giữ quá khứ hàng hải của Việt Nam” (preserve Vietnam’s maritime past). Trong văn phòng của vợ chồng John và Donna, chúng tôi ngồi ngắm nhìn những bức tranh thuyền bè Việt Nam mà John đã sưu tập từ nhiều nguồn khác nhau, trong đó có những bức chụp từ cuối thế kỷ 19. John cho biết vùng Tây Bắc nước Mỹ trước đây có những bộ lạc ngưới da đỏ rất thiện nghệ trong săn bắn và chèo thuyền với các loại kayak, canoe, những loại thuyền hiện phổ biến trong du lịch, có mặt tại tất cả các bến bãi, kể cả vịnh Hạ Long lẫn Nha Trang, Phan Thiết… Một số cư dân trong vùng Townsend này làm công tác nghiên cứu, đề xuất lễ hội kayak… và dẫn tới một loạt hệ quả: các trung tâm dạy đóng thuyền theo đủ cách, từ kiểu truyền thống khâu bằng da thú tới cả cách pha cắt vải theo chương trình máy tính, các cửa hàng buôn bán, các cuộc thi đấu…Và từ kayak người ta mở rộng thành một trung tâm nghiên cứu các loại thuyền dân gian của các dân tộc khác trên thế giới. Chính vì thế mà John mới cất công sang Việt Nam “bê” cả chiếc thuyền Quảng Trị và dự định đưa về bảo  tàng vài cái thuyền thúng, kể cả một chiếc ghe bầu. Về trường dạy đóng thuyền có tên là “Trường Đóng thuyền vùng Đông Bắc” mà John cũng có tên trong Ban điều hành để người dân ở đây có thể so sánh cách đóng thuyền của họ với của người Việt, tìm ra cái hay, cái dở, tức là có một cuộc khảo sát “dân tộc học so sánh” trong đóng thuyền! Chúng tôi bàn về việc chuyển ngữ cuốn Thuyền buồm sang tiếng Việt cho một đối tượng cần đọc nhất cuốn sách này. Nếu bản tiếng Anh đã khó thì bản tiếng Việt lại càng khó hơn, vì nhiều thuật ngữ Việt cũ xưa về thuyền buồm đã biến mất cùng với các hiện vật, vì những thuật ngữ như “xiếm mũi, chạy pha chằng, chạy cánh cào… của hàng hải dân gian lại khá xa lạ với nhiều nhà kỹ thuật hiện nay, chỉ quen với sách vở “Tây học”!