Các trường đại học kiểu mới:
MỘT CƠ HỘI VÀNG

Quyết định thành lập những trường đại học kiểu mới với tham vọng đạt trình độ quốc tế và có ít nhất một trong những trường này lọt vào top 200 trường hàng đầu thế giới trước năm 2020, cùng với những quy định gần đây về việc tài trợ cho nghiên cứu cơ bản theo chuẩn mực quốc tế là một cơ hội vàng không thể bỏ lỡ, trong việc tiến lên phía trước, xóa bỏ sự trì trệ đã tích lũy nhiều năm trong nghiên cứu khoa học và đào tạo trình độ cao. 

Một thử thách cho cộng đồng khoa học
Theo tôi hiểu, các trường đại học kiểu mới, như Đại học Khoa học Công nghệ được xây dựng ở Hòa Lạc, có nhiệm vụ cách mạng là tạo ra một kiểu mẫu mới về đào tạo chất lượng cao, với tham vọng về sự ưu việt và một sứ mạng, về lâu dài là phục vụ như một mô hình kiểu mẫu và là hạt giống cho việc nâng cấp các trường đại học hiện hữu. Một cách tiếp cận như thế chắc chắn là thực tế và hữu hiệu hơn là những cố gắng thay đổi theo kiểu đoạn nhiệt (adiabatic) những gì đang tồn tại hiện nay. Tuy vậy, nó cần một cam kết rất sâu sắc không chỉ về phía Nhà nước, mà còn của cộng đồng khoa học để có thể thực hiện thành công. Song song với những quyết định từ trên xuống nhằm biến giấc mơ ấy thành hiện thực, những mối liên hệ cố kết từ dưới lên và những sự ủng hộ tích cực cũng là điều rất thiết yếu.  Sự thành công dựa trên mối quan hệ hoàn toàn tin cậy giữa người ra quyết định và người thực hiện, một phía là Nhà nước và các quan chức Chính phủ, và phía kia là cộng đồng các nhà khoa học, giảng viên và người nghiên cứu. Điều kiện để xây dựng mối quan hệ tin cậy ấy, nếu tôi hiểu đúng, đã được bảo đảm trong các điều khoản về mức lương thỏa đáng và điều kiện làm việc, về tự chủ và tự do học thuật trong các trường đại học kiểu mới. Bây giờ là lúc cộng đồng khoa học nhận lấy những thách thức ấy. 
Cái gì sẽ giúp những trường đại học kiểu mới này thành công trong lúc những trường khác thất bại?
Trả lời câu hỏi này tức là đã sơ bộ định nghĩa một cách nghiêm ngặt và trung thực về những nguyên nhân đã ngăn chặn những trường đại học hiện nay nâng cao trình độ của họ với tốc độ mong muốn. Những nguyên nhân ấy ai cũng biết, trong đó có tình trạng đánh giá tri thức và kỹ năng thiếu nghiêm khắc, có tình trạng làm thêm, đã khiến giảng viên xao nhãng việc giảng dạy và nghiên cứu, có sự xơ cứng và thiếu linh hoạt của hệ thống… Đó thực sự là những căn bệnh cơ bản cho đến nay đã ngăn chặn mọi con đường tiến tới hiện đại hóa nền đại học. Xác định rõ những căn bệnh ấy và bày tỏ quyết tâm chống lại nó mạnh mẽ không thua kém gì quyết tâm của Nhà nước, là nhiệm vụ của cộng đồng các nhà khoa học. 

Vấn đề hợp tác quốc tế
Trong giai đoạn mới thành lập còn non trẻ, các trường đại học kiểu mới sẽ được tận hưởng sự hỗ trợ của các trường đại học nước ngoài. Trong trường hợp cụ thể của Hòa Lạc, nếu tôi hiểu đúng, nước Pháp sẽ có một vai trò quan trọng. Tôi sẽ trình bày một vài vấn đề ít nhiều có liên quan với ý nghĩa của một quan hệ hợp tác quốc tế như thế.
Học tập nhưng không sao chép

Trường Đại học Việt – Đức

Nửa sau của thế kỷ qua đã chứng kiến một sự mở rộng chưa từng có tiền lệ và sự dân chủ hóa giáo dục nói chung và trong giáo dục đại học nói riêng. Đây là một thực tế trên toàn cầu và sẽ được ghi nhận như một bước tiến lớn lao trong lịch sử nhân loại. Điều này càng đặc biệt đúng ở Việt Nam, nơi chỉ cách đây chưa đầy một thế kỷ, phần lớn dân chúng còn mù chữ. Nhưng các trường đại học, một lần nữa trên toàn cầu, chưa thể thích nghi với tình hình mới theo một phương cách có thể làm chúng ta hoàn toàn hài lòng. Một yếu tố hiển nhiên đã làm nhiệm vụ của họ thành ra bất khả thi, là những thế hệ lớn tuổi ít được học hành đã mong đợi quá mức sự thăng tiến xã hội nhờ tấm bằng đại học mà họ cố lo cho con cháu, thường là phải trả giá bằng sự hy sinh nhiều thứ. Giáo dục đại học bởi vậy cần được xem xét và lên kế hoạch trong bối cảnh xã hội và lịch sử cụ thể của từng nước, và bối cảnh Việt Nam hiển nhiên là rất khác biệt so với Hoa Kỳ hay châu Âu.
Vì người Pháp có mối quan hệ gần gũi với Việt Nam, chúng ta hãy xem tình hình của Pháp như một ví dụ. Đào tạo trình độ cao của Pháp có đặc điểm là một hệ thống song song bao gồm các trường đại học và các trường chuyên nghiệp được gọi là “Grandes Ecoles”. Không có sự hiểu biết đầy đủ về vai trò của từng loại trường này người ta sẽ khó cưỡng lại phép ngoại suy từ hệ thống của nước Pháp đến hệ thống của các nước khác cụ thể là Việt Nam. Nước Pháp có thể tự hào về việc có một số trường uy tín, nhưng họ vẫn đang đấu tranh với nhiều thứ trở ngại mà chưa tìm được giải pháp nào vừa ý, chẳng hạn, vấn đề về quyền tự chủ trong nghiên cứu khoa học. (Pháp đã tập trung việc đầu tư cho nghiên cứu vào trường Centre National de la Recherche Scienlifique (CNRS) – một trường hoạt động cực kỳ hiệu quả trong việc thúc đẩy tiến bộ khoa học. Nhưng hiện nay CNRS đã hơn 70 tuổi đời và đang gặp vô số khó khăn. Năm ngoái, như các bạn đã biết, một cuộc đình công bất tận đã làm tê liệt các trường đại học Pháp khiến nó không thể giảng dạy hay đào tạo như đáng lẽ phải làm được nữa).
Nói vắn tắt, có nhiều thứ phải học hỏi từ thành công và thất bại trong kinh nghiệm của các nước, nhưng không có gì có thể sao chép được trừ khi thông qua sự phân tích các bối cảnh tương ứng có thể thấy rằng sao chép như thế là có lý.
Hợp tác quốc tế trong sự tôn trọng lẫn nhau về lợi ích các bên
Hợp tác quốc tế mang ý nghĩa tin tưởng và tôn trọng lẫn nhau. Trong trường hợp cụ thể, nó dựa trên mong muốn chung là đẩy mạnh văn hóa khoa học nhằm mục đích nâng cao sự thịnh vượng của người dân. Nó có những ý nghĩa đạo đức và văn hóa được các quốc gia đối tác cùng chia sẻ và là nhân tố thiết yếu để quan hệ hợp tác ấy có thể thành công.
Đồng thời, nó có ý nghĩa công nhận rằng mỗi bên có những lợi ích của mình và những lợi ích ấy rất có thể khác nhau. Điều rất quan trọng là phải nhận thức đầy đủ về những khác biệt này và ghi nhớ những điều ấy trong khi hợp tác. 

Các nhà vật lý trẻ thuộc phòng thí nghiệm VATLY và GS Pierre Darriulat

Nước ngoài có thể có quan tâm hợp tác với Việt Nam trong việc thành lập những trường đại học kiểu mới vì nhiều lý do khác nhau. Một trong những lý do ấy là xây dựng những mối liên hệ gần gũi nhằm chia sẻ nhiều hơn văn hóa của mỗi nước, để hiểu biết đầy đủ hơn về nhau nhằm xây dựng mối quan hệ hòa bình hữu nghị lâu dài giữa hai nước. Một lý do khác có thể là mở rộng thị trường Việt Nam cho các doanh nghiệp của họ bằng cách giúp đào tạo các kỹ sư, kỹ thuật viên có năng lực đạt yêu cầu và bằng cách xây dựng những mối quan hệ gần gũi giữa các nhà khoa học và doanh nhân nước họ với đồng nghiệp ở Việt Nam. Một ví dụ sau cùng: ngày càng nhiều người Việt Nam được đào tạo sau tiến sĩ ở nước ngoài, và những nước không thể mang lại việc làm cho tất cả những người ấy và sẽ vui lòng thấy họ quay về Việt Nam.
Còn điều Việt Nam quan tâm là làm sao trong hợp tác sẽ nhận được hỗ trợ càng nhiều càng tốt từ nước ngoài trong lúc vẫn giữ được sự tự chủ cao. 
Quan hệ hợp tác sẽ thành công khi cả hai có sự hiểu biết đầy đủ về lợi ích của nhau, từ đó dành ưu tiên cho những hoạt động phục vụ lợi ích của cả hai, đồng thời tránh những hoạt động có thể làm tổn hại lợi ích của một trong hai nước. Chẳng hạn khi hợp tác trong nghiên cứu, những vấn đề thiết yếu về sự đầu tư phát triển nghiên cứu khoa học cơ bản và nghiên cứu ứng dụng, người ta có thể gặp những quan điểm khác nhau. Nước ngoài sẽ thiên về nghiên cứu ứng dụng vì điều này phục vụ lợi ích của họ tốt hơn trong ngắn hạn, còn đối với Việt Nam nếu duy trì như vậy về lâu dài, khoa học cơ bản không có cơ hội phát triển; điều đó đồng nghĩa với việc các trường đại học không thu hút được những giảng viên và sinh viên tài năng nhất.  
Cách tiếp cận từ dưới lên và có tính chất thực dụng