Giải mã nguyên nhân hậu COVID

Gần 2 năm trước ở Ý, bác sĩ chuyên khoa truyền nhiễm Danilo Buonsenso tại Bệnh viện Đại học Gemelli, bắt đầu khám phá những đứa trẻ từng nhiễm SARS-CoV-2 vài tháng trước đó, nhưng vẫn còn khó thở, mệt mỏi và khác chứng chỉ. Ngày nay, tất cả các chứng chỉ này được xác định là COVID hậu và các nhà nghiên cứu đồng ý rằng COVID hậu không có một đơn lẻ nhân nguyên.

Ở Rome, Buonsenso đang sử dụng một kỹ thuật hình ảnh y tế phức tạp, SPECT-CT, để hiểu rõ hơn về vai trò của cục máu đông. SPECT-CT kết hợp hai loại hình ảnh khác nhau: chụp cắt lớp vi tính phát xạ đơn photon – sử dụng cảm biến bức xạ được tiêm vào tĩnh mạch của một người để cung cấp hình ảnh về lưu lượng máu, và chụp CT tiêu chuẩn để biết thông tin về cấu trúc phổi. Kết hợp hai hình ảnh này, các bác sĩ có thể quan sát phần nào của phổi không nhận được lưu lượng máu bình thường.

Đến nay, Buonsenso đã quét phổi của 11 thanh niên mắc chứng hậu COVID nghiêm trọng, bao gồm nhịp tim không đều và khó thở khi tập thể dục. Ở 6 người, phổi có vẻ bình thường. Trong 5 người còn lại, những hình ảnh rất nổi bật: Những vị trí trên phổi đáng lẽ phải có màu cam và vàng tươi, biểu thị máu đang chảy, thì gần như hoàn toàn màu xanh lam, cho thấy có rất ít máu. Buonsenso tin rằng các cục máu đông nhỏ hoặc tổn thương mãn tính ở niêm mạc mạch máu có thể làm suy giảm lưu lượng máu lưu thông. Nhóm đã công bố bằng chứng đầu tiên của họ về những tổn thương như vậy, ở một bé gái 14 tuổi, vào tháng 7/2021 trên tạp chí The Lancet Child & Adolescent Health.

Câu hỏi là phải làm gì tiếp theo. Bệnh nhân của Buonsenso không đáp ứng các tiêu chí để dùng thuốc ngăn ngừa cục máu đông hoặc ngăn không cho cục máu đông tích tụ lớn hơn, vì phim chụp cắt lớp của họ không cho thấy máu đông.

Đối mặt với những đứa trẻ bị bệnh nặng và cha mẹ tuyệt vọng của chúng, Buonsenso lựa chọn không chờ đợi thử nghiệm lâm sàng. “Bạn có thể nói ‘Xin lỗi tôi không thể làm gì ngoài nghiên cứu’ hoặc cùng với bệnh nhân và gia đình đưa ra quyết định,” Buonsenso nói. Ông và các gia đình đã quyết định làm những gì họ có thể. Tất cả 5 bệnh nhân hiện đang dùng thuốc chống đông máu – do đó có nguy cơ chảy máu nghiêm trọng – dưới sự theo dõi chặt chẽ, và sức khỏe đang dần tiến bộ.

Chưa thể chắc chắn sức khỏe của nhóm này được cải thiện do phương pháp điều trị chống đông máu, vì vậy Buonsenso đang hy vọng có các nguồn lực để tiến hành một thử nghiệm lâm sàng đối chứng với giả dược.

Giả thuyết virus tồn tại dai dẳng trong cơ thể là thủ phạm của hậu COVID bắt nguồn từ nghiên cứu của Viện Y tế Quốc gia Mỹ. Nghiên cứu này mô tả 44 người đã bị nhiễm bệnh, hầu hết đã chết vì COVID-19. Trong đó đặc biệt có 5 trường hợp tử vong chỉ bị bệnh nhẹ hoặc thậm chí không có triệu chứng, rất có thể đã chết vì một nguyên nhân khác. Tất cả 44 người đều có RNA virus trong não, cơ, ruột và phổi. Nhiều cơ quan khác trong cơ thể cũng có bằng chứng về quá trình tái tạo virus.

Nghiên cứu chỉ ra rằng virus có thể tồn tại dai dẳng, nhưng không tập trung vào những người bị hậu COVID, gây khó khăn cho việc liên hệ giữa hai vấn đề. Các nghiên cứu khác hiện đang cố gắng giải đáp điều này bằng cách so sánh những người bị hậu COVID và các nhóm thuần tập khác, bao gồm cả những người đã khỏi bệnh và không bị hậu COVID.

Nhà tiêu hóa học Herbert Tilg tại Đại học Y khoa Innsbruck tìm kiếm các dấu vết phân tử của virus trong ruột, cơ quan dễ tiếp cận hơn so với nhiều cơ quan khác như phổi hoặc não và được cho là dễ chứa virus hơn máu. Tilg tuyển 46 người đã bị COVID-19 tháng trước đó, 21 người trong số họ có ít nhất một triệu chứng hậu COVID. Kết quả, ruột của tất cả những người có triệu chứng hậu COVID đều chứa RNA hoặc protein của virus; ở nhóm không bị hậu COVID, hầu hết không có virus trong ruột. Ông và các đồng nghiệp đã công bố nghiên cứu vào tháng 5 trên tạp chí Gastroenterology, nhưng lưu ý đây là một quan sát lâm sàng và không chứng minh virus đang gây hại.

Câu hỏi bây giờ là cơ chế gây bệnh của virus sót lại, nếu đó đúng là nguyên nhân của hậu COVID. Nhà vi sinh vật học Mỹ Amy Proal và các đồng nghiệp đang lên kế hoạch soi ruột già của 1.000 người để tìm kiếm virus trong các tế bào ruột, đồng thời xem xét hoạt động của các tế bào miễn dịch cư trú trong khu vực ruột. Chẳng hạn, những tế bào này có đang ở trạng thái cảnh giác cao độ hay không, điều này cho thấy có các phần tử virus đang hoạt động và kích hoạt miễn dịch. Những người tham gia có thể được nghiên cứu trước và sau một đợt dùng thuốc kháng virus, để xem virus trong đường ruột có bị loại bỏ hay không, và các triệu chứng hậu COVID có thuyên giảm hay không.

Một số nhà nghiên cứu tin rằng đây có thể là yếu tố gắn kết tất cả các nguyên nhân của hậu COVID. Nhà miễn dịch học Chansavath Phetsouphanh tại Đại học New South Wales, cho biết ý tưởng là ở bệnh nhân COVID-19, hệ thống miễn dịch bị mất ổn định bởi cuộc tấn công của virus và không ngừng hoạt động.

Để kiểm tra giả thuyết này, ông và các đồng nghiệp thu thập máu từ 31 bệnh nhân hậu COVID, những người đều có biểu hiện mệt mỏi hoặc các triệu chứng đặc trưng khác ít nhất 3 tháng sau khi khỏi bệnh, và phân tích hàng chục dấu hiệu miễn dịch. Kết quả, bệnh nhân hậu COVID có hệ thống miễn dịch luôn ở trạng thái cảnh giác cao, nhóm nghiên cứu đã báo cáo vào đầu năm nay trên tạp chí Nature Immunology.

Các tế bào bạch cầu, có nhiệm vụ gửi các tế bào khác đến các vị trí nhiễm trùng. Điều này có thể giải thích tại sao mức độ interferon của bệnh nhân, loại protein mà cơ thể tạo ra để chống lại mầm bệnh, lại cao ngất ngưởng 8 tháng sau khi nhiễm bệnh. Nhóm bệnh nhân này cũng gặp phải tình trạng khan hiếm tế bào T bất hoạt và tế bào B, một quần thể tế bào thường chờ đợi hướng dẫn để chống lại mầm bệnh. Nói chung, tất cả báo hiệu tình trạng viêm mãn tính do hệ thống miễn dịch hoạt động sai có thể gây ra một loạt các vấn đề sức khỏe.

Phetsouphanh và các đồng nghiệp của ông cũng nhận thấy những dấu hiệu miễn dịch này là độc nhất trong nhóm hậu COVID, và không xuất hiện ở những người đã hoàn toàn hồi phục hoặc nhiễm các virus corona khác.

Các nhóm khác cũng phát hiện ra vô số bất thường về hệ thống miễn dịch sau khi nhiễm SARS-CoV-2. Nhà miễn dịch học Akiko Iwasaki tại Trường Y Yale, nhà thần kinh học Michelle Monje tại Stanford Medicine, và các đồng nghiệp của họ phát hiện: những con chuột được tiêm virus vào mũi, để bắt chước một ca bệnh nhẹ, phát triển chứng viêm trong não và bị mất myelin – lớp bảo vệ các dây thần kinh và giúp chúng truyền tín hiệu. Ở chuột, phản ứng viêm tấn công não mặc dù các nhà nghiên cứu không thể tìm thấy virus ở đó. Hơn nữa, khi nhóm so sánh các mẫu máu của 48 bệnh nhân hậu COVID bị suy giảm nhận thức và 15 bệnh nhân hậu COVID không bị suy giảm nhận thức, họ nhận thấy mức độ viêm cao hơn ở nhóm đầu tiên, cho thấy tình trạng viêm mãn tính có thể dẫn đến các triệu chứng thần kinh này.

Tháng này, Vương quốc Anh sẽ bắt đầu tuyển sinh 4.500 bệnh nhân hậu COVID cho STIMULATE-ICP – thử nghiệm lâm sàng lớn nhất thế giới về chức năng COVID hậu viện pháp. Mỗi người bệnh được ngẫu nhiên chỉ một trong các chức năng pháp lý: một loại thuốc chống đông máu được gọi là rivaroxaban; một chất chống viêm được gọi là colchicine; hoặc một cặp histamine cảm kháng, famotidine và loratadine.