Thỏa thuận hạt nhân của Iran tăng hy vọng cho khoa học

Các nhà vật lý Iran tỏ ra phấn khích trước viễn cảnh về một phòng thí nghiệm vật lý mới và khả năng phối hợp hiệu quả hơn trong nghiên cứu khoa học với phần còn lại của thế giới.  

Thỏa thuận sơ bộ (khung) đã được chấp thuận giữa Iran và sáu cường quốc thế giới về chương trình hạt nhân của nước này đã được coi như cơ hội để chấm dứt quãng thời gian căng thẳng trên toàn cầu, góp phần ngăn chặn chạy đua vũ khí hạt nhân ở khu vực Trung Đông và làm giảm đi tác động của các lệnh trừng phạt đã làm cho nền kinh tế Iran tê liệt. Một thắng lợi khác cũng tới với nền khoa học Iran thông qua thỏa thuận này.

Dù các nhà đàm phán vẫn còn phải giải quyết nhiều vấn đề nổi cộm trước thời hạn ngày 30/6 cho một thỏa thuận chính thức nhưng các nhà nghiên cứu trong và ngoài Iran vẫn lạc quan về hiệu quả thiết thực của bản thỏa thuận này – một đề xuất chuyển đổi nhà máy làm giàu uranium Fordow thành phòng thí nghiệm vật lý quốc tế cũng như gia tăng các cơ hội hợp tác nếu các hình thức trừng phạt được nới lỏng.

“Việc chuyển Fordow thành cơ sở nghiên cứu vật lý chắc chắn sẽ thu hút cộng đồng nghiên cứu vật lý của Iran,” Shahin Rouhani, nhà vật lý tại Viện Nghiên cứu Khoa học cơ bản (IPM) ở Tehran và chủ tịch của Hiệp Vật lý Iran, đánh giá. “Tuy vậy điều gì sẽ thực sự xảy ra còn phụ thuộc vào sự thỏa thuận cuối cùng trong hai tháng tới cũng như tính chất hệ thống cơ sở hạ tầng hiện có tại Fordow,” ông Shahin Rouhani cho biết thêm.

Được xây dựng ngầm dưới chân một ngọn núi, nhà máy Fordow gây lo ngại đối với Hoa Kỳ và các quốc gia đồng minh vì rất khó để xử lý hiệu quả vấn đề mà không ảnh hưởng đến môi trưởng, do đó đề xuất biến nó thành phòng thí nghiệm đã trở thành sự lựa chọn tối ưu hơn hẳn những biện pháp ngoại giao. Frank von Hippel, một  nhà vật lý không phổ biến vũ khí hạt nhân và vũ khí hạt nhân tại trường Đại học Princeton ở New Jersey, nói: “Tôi nghĩ rằng cơ bản đây là cách vừa thỏa mãn yêu cầu không có cơ sở hạt nhân của Iran bị đóng cửa của Ayatollah (Đại giáo chủ Iran – ND), vừa đáp ứng yêu cầu phải dừng ngay việc làm giàu uranium ở đó của Mỹ”.

Theo thỏa thuận khung, một số các máy  ly tâm làm giàu uranium tại nhà máy Fordow sẽ được chuyển sang sử dụng để sản xuất các đồng vị như là molybdenum-99, đang được sử dụng rộng rãi cho chụp ảnh y tế. Rüdiger Voss, giám đốc đối ngoại của CERN (Phòng thí nghiệm vật lí hạt Châu Âu gần Geneva, Thụy Sĩ) cho biết rằng khả năng chuyển đổi mục đích sản xuất ở Fordow có thể giúp ngăn chặn sự thiếu hụt những đồng vị này trên toàn cầu.

Những thông tin khác

“Các khu vực khác thuộc địa điểm ngầm Fordow sẽ là nơi đặt các thiết bị vật lý thực nghiệm; khả năng tận dụng nó sẽ còn phụ thuộc rất lớn vào chức năng của các thiết bị sẽ lắp đặt, tuy vậy đến bây giờ việc lựa chọn thiết bị vẫn chưa có kế hoạch cụ thể,” Voss cho hay. Còn nhà vật lý Ernest Moniz, thành viên Bộ Năng lượng Mỹ và là nhà thương thuyết hàng đầu về khoa học trong thỏa thuận này, đã đề cập đến khả năng lắp đặt của một máy gia tốc hạt ở đó. “Các nhà vật lý của Iran cũng đã tính đến trường hợp đó,” Reza Mansouri, nhà thiên văn học tại Viện nghiên cứu các ngành khoa học cơ bản Iran (IPM) và là cựu thứ trưởng Bộ Khoa học Iran, cho biết như vậy. Hiệp hội Vật lý Iran có ý định gửi thư cho các chính trị gia yêu cầu được tham gia vào việc lựa chọn bất kỳ dự án nào trong tương lai, ông nói, và Rouhani (Tổng thống Iran – ND) nêu kế hoạch cho Hiệp hội thành lập một nhóm xem xét tính khả thi trong việc khai thác Fordow. Ông dẫn ra khả năng xây dựng một đầu dò neutrino; Mansour gợi ý về việc nghiên cứu tia vũ trụ.

Iran có một cộng đồng vật lý năng động và đã có các thiết bị sẵn sàng sử dụng, như thiết bị nguồn tia của Iran ở Qazvin, phía tây bắc của Tehran, cung cấp chùm tia X-quang cường độ mạnh phục vụ nghiên cứu trong nhiều lĩnh vực. Các nhà vật lý của Iran cũng có nhiều hợp tác quốc tế, ví dụ thông qua sự tham gia của các nước này trong các thí nghiệm tại CERN, và họ cũng sẵn sàng để thảo luận về bất kỳ kế hoạch nào với các đồng nghiệp nước ngoài. “Tôi chỉ có thể chờ mở ra cho sáng kiến đó,” ông Patrick Fassnacht, người phụ trách về đối ngoại với Iran tại CERN nói.

“Các cuộc đàm phán cũng bao gồm việc làm giảm bớt lệnh trừng phạt liên quan đến vũ khí hạt nhân, vốn đã ảnh hưởng đến khả năng nghiên cứu và hợp tác với các nhà khoa học nước ngoài của Iran,” ông Hamid Javad nói. Ông là một thành viên của Hội đồng Các nhà vật lý Mỹ gốc Iran, một tổ chức được thành lập vào năm 2007 để đại diện cho các thành viên người Iran thuộc Hiệp hội Vật lý Mỹ. Các nhà khoa học nước ngoài thường tránh tiếp xúc với những đồng nghiệp Iran vì e ngại động chạm tới các điều luật cứng rắn trừng phạt Iran. Còn bản thân các nhà khoa học Iran có nguyện vọng đi ra nước ngoài nghiên cứu cũng gặp rất khó khăn khi xin visa.

Một thanh tra của IAEA thanh sát trở lại tại điểm làm giàu uranium Isfahan của Iran.

“Hơn nữa, các lệnh trừng phạt đã làm các nhà nghiên cứu Iran vất vả và tốn kém rất nhiều khi đặt mua thiết bị thí nghiệm và tạp chí khoa học,” ông Warren Pickett, nhà vật lý tại trường Đại học California, nói. Ông cũng là người đã thúc đẩy tiến trình ngoại giao khoa học với Iran thông qua các chuyến thăm và làm việc. Năm ngoái, trường đại học của ông đã đồng ý hợp tác với trường đại học Công nghệ Sharif ở Tehran. Theo quan điểm của ông, sẽ nguy hại hơn nhiều khi những căng thẳng quốc tế tạo nên sự e ngại giữa các nhà nghiên cứu nước ngoài và Iran, ông nói thêm: “Khi tôi kể về chuyến thăm của tôi đến Iran, một số đồng nghiệp của tôi tỏ ra rất sửng sốt ‘Tại sao ông đến đó?’.”

Các hình thức trừng phạt được nới lỏng được hy vọng sẽ giải phóng cho các mối quan hệ hợp tác hiện tại của Iran. “Cuộc sống không phải hề dễ dàng cho những người bạn Iran,” Fassnacht nói. Bản thân CERN đã phải rất thận trọng trong hợp tác với Iran để tránh làm trái các điều luật trừng phạt của quốc tế, ông nói, đặc biệt khi làm việc với những người nằm trong danh sách đen do họ có liên hệ với chương trình hạt nhân của nước này. Các ngân hàng Thụy Sĩ cũng miễn cưỡng chấp nhận việc thanh toán phí của Iran cho CERN, mặc dù CERN cuối cùng đã tìm thấy một ngân hàng sẵn sàng đứng ra đảm nhiệm việc này, ông cho biết thêm.

“Máy gia tốc synchrotron SESAME đang được xây dựng gần Amman, Jordan với mục đích thúc đẩy hòa bình giữa các quốc gia Trung Đông cũng như vật lý hạt, hiện đối mặt với các vấn đề tương tự về vấn đề ngân hàng,” ông Christopher Llewellyn-Smith, giám đốc nghiên cứu năng lượng tại Đại học Oxford, Vương quốc Anh và là chủ tịch của Hội đồng SESAME nói. “Nguồn đóng góp nằm trong tầm tay của SESAME, nó sẽ cho phép Iran bắt đầu chi trả trở lại và trả những món nợ đã tích lũy kể từ khi các lệnh trừng phạt bắt đầu”.

Ở tầm nhìn rộng mở hơn, các cuộc đàm phán cho thấy dấu hiệu sẵn sàng đối thoại. “Điều này là vô cùng quan trọng,” ông Mansouri cho biết, “bởi Iran, Mỹ và các nước khác đã tìm ra cách thức để đối thoại với nhau một cách hợp lý “.

Nguyễn Thị Thu Hà

Nguồn: http://www.nature.com/news/iran-nuclear-deal-raises-hopes-for-science-1.17321