Danh mục tạp chí quốc tế có uy tín

Việc đưa ra các tiêu chuẩn cứng trong việc đánh giá chất lượng nghiên cứu là việc không thể tránh khỏi ở một đất nước mà khoa học chưa phát triển như nước ta. Dĩ nhiên sẽ có những bất cập khi dùng tiêu chuẩn cứng trong các danh mục ISI có uy tín và quốc tế có uy tín.

Thế nào là danh mục đúng? 

Việc lập danh mục tạp chí có uy tín là một việc rất phức tạp, ví dụ như ai đó có thể cho rằng tạp chí nào đó tốt, sau đấy lại có người cho tạp chí khác cũng tốt cũng cần đưa vào, cứ như thế không bao giờ dừng. Hay nói chuyện SCI và SCI-E, nếu đưa cả SCI-E vào thì danh mục tạp chí ISI có uy tín sẽ quá nhiều còn việc đưa thêm xếp hạng của Scimago chỉ cốt có được một bộ lọc tốt hơn. Bất hợp lý lúc nào cũng có và bất hợp lý lớn nhất là tại sao có tạp chí được tính gấp đôi so với một tạp chí có uy tín gần tương đương. Nhưng những quyết định cấp tiến như vậy sẽ khuyến khích mọi người bỏ công sức để có những công bố có chất lượng tốt hơn. 

Theo quan điểm của tôi, vấn đề ở đây là Quỹ NAFOSTED phải đưa ra được một phương án đánh giá thỏa mãn được các tiêu chí sau đây:

1) Áp dụng cho tất cả các ngành, tránh tình trạng mỗi ngành đưa ra những tiêu chuẩn riêng.

2) Không nên để các hội đồng ngành thêm bớt các tạp chí vào trong danh mục vì mỗi hội đồng từng nhiệm kỳ không bao gồm đại diện đủ các chuyên ngành. Không thể tránh khỏi chuyện người chuyên ngành nào thì chỉ thay đổi danh mục có lợi cho chuyên ngành đó. Cũng vì lý do này mà cộng đồng khoa học cũng không thể bầu chọn các danh mục tạp chí có uy tín được.

3) Không thể dùng chỉ số ảnh hưởng (impact factor) để xếp hạng tạp chí trong cả ngành vì mỗi chuyên ngành đều có cách trích dẫn khác nhau. 

4) Quỹ có thể dễ dàng lập các danh mục hằng năm và ai cũng có thể biết trước được tạp chí nào thuộc danh mục nào.

Xét về phương diện quản lý thì việc khó nhất là đạt được sự đồng thuận của tất cả các ngành. Đại diện hội đồng khoa học các ngành NAFOSTED đã thống nhất chọn phương án sau đây (sau rất nhiều cuộc thảo luận trực tiếp và qua mạng):

– Tạp chí ISI có uy tín = SCI giao với Q1 trong từng chuyên ngành của Scimago. 

– Tạp chí quốc tế có uy tín = SCIE giao với Q1+Q2 trong từng chuyên ngành của Scimago.

Danh sách tổng hợp là hợp của tất cả các danh sách trong từng chuyên ngành. Khi lập danh sách thì Quỹ có làm thống kê các công bố trước đây và thấy cách làm này hợp lý, xét về nhiều phương diện. Tuy nhiên phương án này đã bị loại và thay thế bằng danh mục tạp chí quốc tế có uy tín với các tạp chí thuộc nhóm  Q1+Q2+Q3 của ISI. 

Tuy nhiên, hội đồng ngành có thể đặc cách nghiệm thu các bài báo đăng trong các tạp chí dạng trên nếu thấy nó xứng đáng. Tương tự, các hội đồng ngành cũng có thể không nghiệm thu các bài báo đăng trong danh mục quốc tế có uy tín và phán xét của hội đồng sẽ đóng vai trò quyết định.

Tác động của danh mục tạp chí với chất lượng nghiên cứu

Cộng đồng khoa học trong nước cũng biết tác hại của chuyện đếm bài ISI. Ngồi trong hội đồng khoa học ngành nên tôi biết được thêm rất nhiều tạp chí ISI làng nhàng mà trước đây mình không biết là nó tồn tại. Nhiều người trẻ và giỏi chỉ còn chăm chăm “sản xuất” bài báo vì nhiều trường đại học thưởng rất cao các bài báo ISI (lên đến hàng chục triệu) cho cả người ngoài trường miễn là người đó ghi địa chỉ của trường. Trách họ thế nào đây khi mà chuyện đó thực sự liên quan đến miếng cơm manh áo.

Để đẩy cao chất lượng nghiên cứu, các nhà khoa học đã kiến nghị Bộ KH&CN phải có biện pháp khuyến khích để nâng cao chất lượng công bố. Vì thế, Quỹ mới có quyết định lập hai danh mục quốc tế có uy tín và ISI có uy tín (tạm gọi là A và A1). Danh mục A có thể hiểu là danh mục các tạp chí ISI loại đi các tạp chí chất lượng thấp. Còn danh mục A1 gồm những tạp chí ưu tú của A. Đăng bài trong A1 được tính bằng 2 bài trong A. Đến đây lại nảy sinh vấn đề thế nào là thấp, thế nào là ưu tú. Ban đầu Quỹ xét theo chỉ số ảnh hưởng (impact factor), cứ tạp chí nào xếp trong tốp 3/4 (Q1+Q2+Q3) là A và trong top 1/4 (Q1) là A1. Do chỉ số này phản ánh cơ học tần suất được trích dẫn của từng tạp chí, nên những chuyên ngành nào có “văn hóa trích dẫn” ít sẽ rất thiệt thòi. Ví dụ như không có bất kỳ một tạp chí hàng đầu nào của các chuyên ngành toán lý thuyết nằm trong A1 (gồm đại số, hình học, số học, tô pô, tổ hợp, chiếm khoảng 50% số lượng công bố trong nước), một số tạp chí này còn không thuộc loại A vì nằm trong Q4 của ISI. Sau đó Quỹ cho phép các hội đồng ngành bổ sung hay loại bớt các tạp chí trong hai danh mục A và A1. Nhưng thực tiễn cho thấy mỗi nhiệm kỳ hội đồng lại đưa ra các danh sách khác nhau. Việc thảo luận bổ sung hay loại bớt tạp chí nào rất mệt mỏi và tốn thời gian, thậm chí cũng không xác đáng và công bằng. Để khắc phục chuyện này có thể xét theo impact factor của Scimago vì Scimago chia nhỏ các ngành ra nhiều chuyên ngành. Ví dụ như ISI chia toán ra làm toán lý thuyết và toán ứng dụng, còn Scimago chia toán ra thành 10 chuyên ngành. Ngoài ra Scimago còn tính impact factor theo trọng số uy tín của các tạp chí trích dẫn nên phản ánh tốt hơn chất lượng tạp chí. Chỉ cần nhìn vào xếp hạng của Scimago trong toán học là thấy thứ tự các tạp chí của họ đúng hơn hẳn so với ISI. 

Do đó, Quỹ cần có các tiêu chuẩn cứng cho các danh mục tạp chí có uy tín và tất nhiên sẽ có tranh cãi về chuyện này rồi vì ai cũng chỉ nhìn thấy “bầu trời” hay “hòn đảo” của mình thôi. 

Cuối cùng là Quỹ cũng có quy định mỗi đề tài phải có ít nhất một phản biện từ nước ngoài. Nhưng thực tế là gửi 5 thư mời phản biện bên ngoài thì gần như 90% không có hồi âm và trong những người đồng ý nhận xét thì phần lớn cũng không gửi nhận xét (đúng hạn) mặc dù ta đã nhắc họ rất lịch sự. Chuyện này cũng rất mất thời gian. Đấy là còn chưa nói đến họ không hiểu thực tế VN nên nhiều khi đưa ra những nhận xét chỉ đúng với hoàn cảnh bên ngoài. Việc mời phản biện bên ngoài vẫn đang được thực hiện.