Âm nhạc trong cuộc đời Heisenberg

Buổi biểu diễn ở Munich nhân sinh nhật lần thứ 70 của Heisenberg

Đối với Heisenberg, âm nhạc còn là một phương thức tuyệt vời để giao tiếp. Thậm chí chính Heisenberg cũng đã từng “thú nhận” rằng âm nhạc gần với trái tim ông hơn là khoa học và công nghệ. Đến bất cứ nơi nào, Heisenberg cũng tìm kiếm cơ hội để biểu diễn cùng những người bạn. Sang Gottingen, ông cùng với Max Born chơi các piano concerto của Mozart và Beethoven trên hai đàn piano. Sang Copenhagen, ông biểu diễn cùng gia đình Bohr, thậm chí trong chuyến sang châu Mỹ năm 1929, ông cũng đánh đàn với các đồng nghiệp ở Boston và Montreal. Heisenberg cũng quen thân với khá nhiều nghệ sỹ tên tuổi, từng nhiều lần song tấu với các nghệ sỹ violin nổi tiếng như Karl Klinger và Denes Zsigmondy. Nhân kỷ niệm sinh nhật lần thứ 70 của Heisenberg, Dàn nhạc Đài phát thanh Bavarian đã mời ông cùng chơi một concerto cho piano của Mozart. Heisenberg mặc dù không tự nghĩ mình đủ chuyên nghiệp để làm một nghệ sỹ độc tấu nhưng vẫn nhận lời vì quá ham thích được chơi nhạc của Mozart với một dàn nhạc chuyên nghiệp. Khi được thông báo là màn trình diễn của mình sẽ được phát trên đài, Heisenberg đã bị sốc và cố ngăn lại chuyện đó.
  
Vì sao Heisenberg lại quyết định trở thành một nhà vật lý mà không phải là một nghệ sỹ piano? Có một lý do khách quan là, đôi tay của Heisenberg không đủ tố chất cơ học để có thể giúp ông trở thành một nghệ sỹ bậc thầy. Ông chưa bao giờ muốn ngồi bên cây đàn Steinway có âm thanh sắc sảo, mà thay vào đó ông chỉ khiêm tốn gắn bó với âm thanh mềm dịu của cây Blüthner mà ông đã tự mua cho mình bằng tiền nhận giải Nobel. Phong cách biểu diễn của Heisenberg rất thích hợp với hòa tấu thính phòng bởi tiếng đàn mềm mại, chân thành và giản dị của ông. Ông có khả năng biến chủ đề nhạc thành một bài hát, khiến nó ngân vang và khám phá những cấu trúc bí ẩn của nó.
Có một lý do nữa là, những xu hướng âm nhạc mới đầu thế kỷ 20 đã không thuyết phục được Heisenberg. Mặc dù trong khoa học, Heisenberg là một trong những người tiên phong sáng lập cơ học lượng tử và vật lý hiện đại, nhưng trong âm nhạc, ông vẫn mãi mãi tôn thờ vẻ đẹp của truyền thống cổ điển và lãng mạn. Ông viết: “Trong suốt thế kỷ 17, âm nhạc vẫn còn bị định hướng theo đời sống tôn giáo. Đến thế kỷ 18, thế kỷ của trường phái cổ điển, thế giới cảm xúc cá nhân đã bắt đầu hình thành. Và sang thế kỷ 19, âm nhạc đã chạm đến chiều sâu tận cùng của tâm hồn con người. Nhưng tôi thấy các sáng tác trong những năm gần đây không còn hấp dẫn như các thời đại đó nữa”.
Ông đã nhận thấy trong âm nhạc cuối thể kỷ 19, ở Wagner cũng như ở các nhà soạn nhạc ấn tượng người Pháp là Debussy và Ravel, cấu trúc hòa âm cổ điển đã bị sụp đổ. “Nếu những giới hạn của cách thức diễn đạt bị gạt qua một bên, và nếu trong âm nhạc, chúng ta có thể tạo ra bất cứ âm thanh nào mà chúng ta thích, thì mọi nỗ lực của người nghệ sỹ sẽ là vô ích”. Sau chiến tranh, ông cũng thường xuyên tham dự các buổi hòa nhạc, nhưng âm nhạc hiện đại vẫn còn xa lạ đối với ông và ông không cảm thấy thích nó. Kiểu âm nhạc mới với các quy tắc 12 âm dường như quá khó chấp nhận đối với Heisenberg. Ông đã viết trong nhật ký của những cảm giác buồn chán khi nghĩ về “thời đại hoàng kim của âm nhạc châu Âu đã ra đi mãi mãi.”  
Kiểu nhạc 12 âm do Acnold Schoenberg sáng tạo ra và được Thomas Mann đưa vào cuốn tiểu thuyết Doctor Faustus của mình. Trong những năm đầu thập kỷ 1940, có một sự trùng hợp kỳ lạ là những suy nghĩ của cả Heisenberg và Thomas Mann đều xoay quanh sáng tác cuối cùng của Beethoven, bản Piano Sonata số 32, Op.111. Trong cả một chương của cuốn tiểu thuyết Doctor Faustus, Mann đã nói về bản sonata của Beethoven và Heisenberg cũng đã phân tích kiệt tác này trong cuốn sách của ông về hiện thực và trật tự của nó (Reality and its Order). Trong những ô nhịp đầu chương biến tấu (Arietta: Adagio molto, semplice e cantabile), Mann đã viết rằng: “chủ đề trong sáng điền viên không hề biết có một định mệnh khắc nghiệt đang ngấm ngầm chờ đợi nó”. Ở chương nhạc này, Beethoven đã tạo ra sự tương đồng giữa âm nhạc và những số phận con người trong thời đại của nhà soạn nhạc. Về phần Heisenberg, ông đã cố gắng qua chương nhạc này giải mã tính hiện thực và trật tự của nó bằng một phương pháp có hệ thống và tới một độ chính xác tối đa của ngôn ngữ. Chủ đề Arietta ở đây đã cung cấp cho ông một ví dụ về “những thực thể hoàn toàn thuần khiết của tư duy và tách rời khỏi mọi thứ trần tục”, chúng chỉ có thể được tạo ra bởi những người giống như Beethoven, những người có được sức mạnh sáng tạo của tâm hồn.
Ngược lại với Thomas Mann, Heisenberg không dùng nhiều ngôn từ để mô tả chủ đề nhạc này, bởi vì ông không có khả năng nói về những điều tối hậu. Thay vào đó, âm nhạc sẽ phải tự nói, thậm chí chỉ qua hình ảnh của một tổng phổ. Bây giờ, nếu muốn nói chuyện với một người thân thiết nào đó, với bố, hoặc với vợ chẳng hạn, Heisenberg chỉ bước đến và ngồi xuống bên cây đàn piano, diễn tả qua âm nhạc những gì mà ông muốn nói.
Xem thêm:
• Heisenberg’s letters (werner-heisenberg.unh.edu)
• Heisenberg – Reality and its Order
• Heisenberg – Physics and Beyond
• Barbara Blum – Heisenberg and Music (werner-heisenberg.unh.edu)