Công bằng thương mại cho tất cả

Cách đây hơn ba năm, trong cuốn “Toàn cầu hóa và những người bất mãn nó”*, viết ngay sau khi ông rời ghế Kinh tế trưởng của Ngân hàng Thế giới, Stiglitz đã làm sôi nổi dư luận với những chỉ trích Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) khá nặng nề, đôi lúc hơi cá nhân, của ông. Trong cuốn Công bằng thương mại cho tất cả, viết chung với Andrew Charlton, ông có những đề nghị “tích cực” hơn.

Phụ đề của quyển “Công bằng thương mại cho tất cả” là “Làm sao thương mại giúp phát triển”. Khởi điểm của nó là sự bất công của các quy tắc mậu dịch toàn cầu hiện nay. Tuy đa số những chỉ trích này không hẳn là mới, Stiglitz và Charlton không giống những tác giả khác ở chỗ có tính xây dựng hơn.  Hai tác giả đưa ra nhiều đề nghị cụ thể để hội nhập các nước đang phát triển vào hệ thống thương mại toàn cầu, tạo thêm cơ hội buôn bán cho các nước này, và giúp họ tận dụng những cơ hội ấy. Có vài đề nghị khá mới lạ và mạnh mẽ mà, nhờ “tay nghề” lý thuyết vững chãi của Stiglitz, có lẽ sẽ được nhiều tiếng vang.
Hai chương đầu của quyển sách duyệt qua căn bản lý thuyết cũng như kinh nghiệm phát triển của nhiều nước (nhất là ở Đông Á và Mỹ La Tinh). Hai tác giả khẳng định: Hẳn nhiên, trên lý thuyết, tự do hóa thương mại sẽ tăng phúc lợi. Song “định luật” này tùy thuộc một cách quyết định vào một số giả định mà nhiều nước, nhất là các nước cực nghèo, trên thực tế không hội đủ. Cụ thể, những nước này ngụp lặn trong nghèo đói, thất nghiệp, xã hội bất công bình, và thiếu nhiều loại thị trường cốt lõi (như thị trường bảo hiểm, thị trường vốn). Trong tình cảnh ấy, tự do hóa thương mại đã gây cho họ nhiều hậu quả trái ngược với tiên đoán của các mô hình kinh tế tân cổ điển. Hơn nữa, vì mỗi nước một khác, không dễ dàng đem bài học của nước này áp dụng cho nước kia.
Theo hai tác giả, muốn phát triển thì cần sự hoạt động hợp lý và nhuần nhuyễn ở bốn khâu: (1) thị trường hàng hóa, (2) thị trường vốn, (3) can thiệp của nhà nước (chính sách công nghiệp), và (4) thứ tự trước sau của các biện pháp cải cách. Phải phân biệt “tình trạng thương mại mở cửa” (trade openness), tức tình trạng rào cản nhập khẩu là thấp, và “tự do hóa thương mại” (trade liberalization). Thương mại là điều kiện cần để phát triển, nhưng không phải là đủ. Sự chọn lựa của một quốc gia không phải là giữa (a) hoàn toàn tự do thương mại, và (b) hoàn toàn đóng kín kinh tế, mà là kín/mở đến bậc nào. Như Stiglitz luôn nhấn mạnh trong suốt các công trình nghiên cứu của ông: tự do hóa thị trường tài chính quá sớm sẽ có hại cho phát triển.
Phần chính của quyển sách tập trung vào những vòng đàm phán đa phương, tóm tắt kinh nghiệm những vòng đàm phán trước, và đi vào chi tiết từ vòng Doha. Stiglitz và Charlton đưa nhiều lý do tại sao một “Vòng Phát triển” (Development Round) là cần thiết, và tại sao Doha đã không thỏa mãn những kì vọng ban đầu.
Một nhận xét đáng chú ý của hai tác giả là Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) nên khuyến khích một môi trường phân tích kinh tế có chất lượng cao để soạn lập những đề án thúc đẩy phát triển, rồi đặt những đề án ấy lên đầu chương trình nghị sự. Cụ thể, họ đề nghị WTO phải chấp nhận một trách nhiệm chủ chốt, đó là thiết lập một lực lượng nghiên cứu kinh tế khoa học, khách quan, công khai, để phân tích hậu quả của các chính sách kinh tế cho (từng nhóm) các nước chậm tiến. Dựa vào những phân tích này, đề nghị nào gây thiệt hại cho các nước nghèo, hoặc đem lại những lợi ích quá đáng cho các nước đã giàu, phải được xem là không công bằng và đi ngược tinh thần của Vòng Phát triển.
Stiglitz và Charton nhấn mạnh rằng mọi thỏa hiệp đa phương phải công bằng trên luật pháp cũng như trên thực tế. Hai ông cho rằng nhiều nước nghèo không thể thụ hưởng những lợi ích của tự do thương mại vì thể chế của họ còn quá hụt hẫng. Nhiều nước có những thể chế rất yếu, dân của họ rất dễ bị tổn thương. Do đó, những thỏa hiệp công bằng trên thực tế phải giúp các nước này vượt qua những rào cản có tính thể chế ấy. Chỉ như vậy, hai tác giả khẳng định, các nước nghèo mới có thể tham dự một cách thật sự bình đẳng vào WTO. Theo hai tác giả, “công bình” cũng tùy thuộc vào điều kiện tiên khởi của quốc gia liên hệ. Các hiệp ước đa phương phải để ý đến hoàn cảnh cá biệt của mỗi nước.
Bốn chuơng cuối cuốn sách đề nghị một số vấn đề, sắp xếp theo thứ tự ưu tiên, cho một Vòng Phát triển. Theo Stiglitz và Charlton, trước hết là phải mở rộng thị trường cho hàng hóa (thay vì chỉ chú trọng vào nông sản như hiện nay) của các nước đang phát triển. Họ cho rằng cấp bách nhất là phải hạ thấp rào cản chống lại các loại hàng có hàm lượng lao động cao như dệt may, thực phẩm, và những hàng hóa dùng lao động không tay nghề (như thủy hải sản và xây dựng). Họ cũng kêu gọi phải giúp xuất nhập khẩu lao động dễ dàng hơn.