Truyền thống dân chủ trong xã hội Việt Nam

Khác với tiền bạc và địa vị xã hội có thể sáng còn tối mất, học vấn là một loại quyền lực mà con người giữ được suốt đời, nên trong xã hội Việt Nam ngày xưa giới trí thức luôn là người tiên phong trong việc giương cao ngọn cờ dân chủ, tuy trong không ít trường hợp ngọn cờ ấy thường bị che lấp bởi khẩu hiệu “nhân nghĩa” muôn thuở của Nho gia.

Động lực thứ hai của truyền thống dân chủ trong xã hội Việt Nam luôn luôn là nông dân chứ chưa bao giờ là doanh nhân, nên truyền thống dân chủ ở Việt Nam đã phát triển một cách không toàn diện về nội dung và không đồng bộ về cơ cấu.

Dĩ nhiên nền dân chủ ấy cũng có những khiếm khuyết của nó, chẳng hạn song song với việc bảo vệ các thành viên của cộng đồng thì nó cũng đồng thời đè nén các thành viên bằng sức mạnh của cộng đồng, song song với việc chống lại sự khống chế của giai cấp thống trị đối với cộng đồng thì nó cũng đồng thời tách cộng đồng ra khỏi nhiều quá trình chung của đất nước. Sự đan xen giữa thiết chế xã hội này với thiết chế chính trị phong kiến mà đặc biệt là từ thời Lê trở đi đã đưa tới một kết quả đặc biệt, đó là sự đan xen giữa các yếu tố dân chủ và không dân chủ trong tổ chức, thiết chế và quan hệ của xã hội Việt Nam. Cho nên Việt Nam thời phong kiến có Trưng Nữ Vương nhưng cũng có sự bất bình đẳng đối với phụ nữ; có Hội nghị Diên Hồng nhưng cũng có sự áp chế đối với nhân dân. Phải nói rằng thiết chế chính trị Nho giáo cũng có những yếu tố dân chủ nhất định, chẳng hạn chế độ khoa cử để tuyển chọn cán bộ hay chức quan Ngự sử chuyên trách việc can gián nhà vua và tham hặc quan lại phạm pháp, nhưng nhìn chung xã hội phong kiến tồn tại trên căn bản kinh tế tiểu nông tự cấp tự túc chỉ có thể tạo ra một truyền thống dân chủ nửa vời.
Từ cuối thế kỷ XIX thì con người Việt Nam đã bắt đầu tiếp xúc với nền dân chủ hiện đại và ý thức công dân trong cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc, mà một trong những bằng chứng cụ thể là phong trào cộng sản ở Nam Kỳ trước Cách mạng Tháng Tám với các hình thức đấu tranh của xã hội dân chủ hiện đại như báo chí, nghị trường. Nhưng nếu nói ý thức công dân là biểu hiện của một quá trình khác hẳn về chất so với sự phát triển của truyền thống dân chủ thời phong kiến, thì ở Việt Nam quá trình ấy đã diễn ra một cách phức tạp và khó khăn. Manh nha từ các phong trào vận động yêu nước, tiến bộ và cách mạng trước 1945 rồi định hình trong ba mươi năm chiến tranh bảo vệ độc lập dân tộc và thống nhất đất nước trước 1975, ý thức công dân ở Việt Nam đã hình thành và phát triển với hai mâu thuẫn cơ bản. Thứ nhất, do chưa có được cơ sở kinh tế và kết cấu xã hội tương ứng nên về cơ bản nó vẫn tồn tại trên nền tảng xã hội truyền thống với những điều chỉnh mang tính gá lắp về dân chủ, vì vậy về cơ bản vẫn chưa phù hợp với các nhu cầu của sự phát triển đất nước hiện tại, đây cũng là nhân tố xã hội dẫn tới việc duy trì chế độ bao cấp sau 1975. Thứ hai, do hình thành và phát triển trong những điều kiện bất thường, ý thức công dân ở Việt Nam có một nội dung không hoàn chỉnh trong một kết cấu khá đơn giản thiên về các nội dung chính trị, nên một khi có những biến động khách quan về kinh tế – xã hội thì rất dễ bị phá vỡ thế cân bằng và mất đi tính ổn định cần thiết như người ta đã thấy trong thời gian xóa bỏ bao cấp từ 1986 đến nay. Những khiếm khuyết trong ý thức công dân, trong truyền thống dân chủ của con người Việt Nam hiện nay chính phản ảnh đồng thời thể hiện hai mâu thuẫn ấy, hai mâu thuẫn trong lịch sử phát triển của xã hội Việt Nam thế kỷ XIX – XX.

Động lực chủ yếu của truyền thống dân chủ trong xã hội Việt Nam
Có thể dễ nhận ra rằng truyền thống dân chủ trong xã hội Việt Nam đã có mầm mống của hầu hết các quan niệm tự do và bình đẳng hiện đại, chẳng hạn giữa Phạm Lam Anh “Khí phẫn kết thành trời cũng hỏi” với Hồ Xuân Hương “Ví đây đổi phận làm trai được” đều có một nét chung là không cam tâm yên phận với số phận và địa vị mà xã hội phong kiến an bài cho phụ nữ ngày xưa. Truyền thống dân chủ trong lãnh vực văn học nghệ thuật và khoa học kỹ thuật ở Việt Nam còn dễ thấy hơn, dù rằng cái học tu tề trị bình để quản lý xã hội của Nho gia khiến trí thức Việt Nam thời phong kiến ít quan tâm mà cũng không coi trọng những loại học vấn để phát triển sức sản xuất. Viên hành tẩu Bộ Lễ Cao Bá Quát cũng có thể kết bạn thơ văn và thậm chí còn được đề bài Hậu tự cho tập thơ Thương Sơn công thi tập của Tùng Thiện công Miên Thẩm, viên Bố chánh xuất thân Cử nhân Nguyễn Thông cũng có thể gửi thư cho viên Thượng thư xuất thân Tiến sĩ Phạm Phú Thứ để thẳng thắn trình bày quan điểm của mình về văn chương. Chính từ đây, có thể thấy được động lực thứ nhất của truyền thống dân chủ trong xã hội Việt Nam. Khác với tiền bạc và địa vị xã hội có thể sáng còn tối mất, học vấn là một loại quyền lực mà con người giữ được suốt đời, nên trong xã hội Việt Nam ngày xưa giới trí thức luôn là người tiên phong trong việc giương cao ngọn cờ dân chủ, tuy trong không ít trường hợp ngọn cờ ấy thường bị che lấp bởi khẩu hiệu “nhân nghĩa” muôn thuở của Nho gia. Từ Nguyễn Bỉnh Khiêm làm quan với nhà Mạc soán ngôi tới Đào Duy Từ giúp đỡ họ Nguyễn chống Trịnh, người trí thức Việt Nam đã từng bước đi tới một truyền thống dân chủ chính trị ngay từ thời phong kiến, truyền thống đã đem lại cho lịch sử Việt Nam những Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích trong triều đại nông dân Tây Sơn cuối thế kỷ XVIII và một Cao Bá Quát với ngọn cờ Vũ Thang “điếu dân phạt tội” ở miền Bắc năm 1851 rồi những Nguyễn Đình Chiểu, Nguyễn Hữu Huân, Hồ Huân Nghiệp dưới ngọn cờ cứu nước “chẳng nghe Thiên tử chiếu” ở Nam Kỳ sau Hòa ước 1862.
Nhưng động lực thứ hai của truyền thống dân chủ trong xã hội Việt Nam luôn luôn là nông dân chứ chưa bao giờ là doanh nhân, nên truyền thống dân chủ ở Việt Nam đã phát triển một cách không toàn diện về nội dung và không đồng bộ về cơ cấu. Không có một nền kinh tế hàng hóa trên cơ sở sản xuất công nghiệp, truyền thống dân chủ kinh tế trong xã hội Việt Nam thời phong kiến không thể phát triển vì không có một tầng lớp doanh nhân độc lập về ý thức xã hội và chủ động trong hoạt động kinh doanh. Cần nói thêm rằng không nên ngộ nhận mà coi Nho giáo là một chướng ngại tư tưởng đối với sự phát triển của kinh tế hàng hóa, của hoạt động thương nghiệp. Tất cả các kinh điển Tứ thư Ngũ kinh của Nho giáo đều không có câu nào phê phán việc buôn bán, một trong các học trò giỏi của Khổng Tử là Tử Cống còn là một đại thương nhân. Cho nên việc trọng nông ức thương của một số chính quyền phong kiến thật ra chỉ là cấm đoán, hạn chế tư thương nhằm giành độc quyền và lợi nhuận thương nghiệp tối đa về cho quan thương, cho thương nghiệp của chính quyền chứ hoàn toàn không phải vì khinh ghét thương nghiệp. Dĩ nhiên đến đầu thế kỷ XX thì tầng lớp tư sản dân tộc không bị hạn chế như thương nhân thời phong kiến, nhưng hoàn cảnh đất nước bị ngoại nhân đô hộ lại khiến họ không được tự do và bình đẳng trong việc cạnh tranh với tư bản nước ngoài. Phải thẳng thắn để nhìn nhận rằng chế độ bao cấp kéo dài sau 1975 thật ra chính là sự lặp lại việc đè nén tư thương thời phong kiến ở một quy mô khác, nên không lạ gì mà đến cuối thế kỷ XX một số cá nhân và cơ quan trong bộ máy Nhà nước vẫn còn phản ứng khi Chính phủ quyết định bãi bỏ các giấy phép con…
Trong sinh hoạt xã hội, truyền thống dân chủ ở Việt Nam cũng có nhiều điều khiếm khuyết. Nếu sự không bình đẳng và tự do trong xã hội hiện đại chủ yếu xuất phát từ sự phân hóa giàu nghèo, có nguồn gốc kinh tế thì sự không bình đẳng và tự do trong xã hội truyền thống xuất phát từ sự phân biệt sang hèn, có nguồn gốc đẳng cấp. Không lạ gì mà các quy phạm lễ nhạc thời phong kiến lại bao gồm cả các chuẩn mực trong sinh hoạt cá nhân từ ăn uống, nhà cửa tới vật dụng trang phục, với những quy định có khi rất chi tiết về kích thước, kiểu dáng, màu sắc của nhà cửa đền miếu, y phục vật dụng… có tính chất đẳng cấp cho các nhóm xã hội, ai vi phạm các quy định này sẽ bị coi là “vượt phận tiếm lễ”, thậm chí còn có thể bị coi là có mưu đồ phản nghịch, “bất hiếu bất trung”. Dĩ nhiên nhìn từ góc độ xã hội thì các quy phạm hạn chế quyền tự do cá nhân trong tiêu dùng ấy cũng hạn chế cả quyền tự do cá nhân trong sản xuất, nên với sự thắng thế của kinh tế hàng hóa tư bản chủ nghĩa thì nó cũng mau chóng bị thủ tiêu như một tập quán bất bình đẳng chà đạp lên nhân phẩm con người. Tuy nhiên tập quán này lại ít nhiều được phục hồi trong thời bao cấp sau 1975 với các hình thức tem phiếu tiêu chuẩn tương ứng với cấp bậc chức vụ trong bộ máy Nhà nước, dẫn tới tệ nạn đặc quyền đặc lợi hiện đã vượt ra khỏi phạm vi hoạt động tiêu dùng trong đời sống vật chất mà thấm vào nhiều hoạt động và lãnh vực khác của sinh hoạt xã hội, dĩ nhiên với sự giúp sức đắc lực hơn của kinh tế thị trường.
Sau cùng, sự phát triển của truyền thống dân chủ trong xã hội Việt Nam còn gặp phải một trở ngại khách quan là sự phát triển không đồng đều giữa các khu vực. Giữa thành thị và nông thôn, giữa đồng bằng với các khu vực biên giới, hải đảo… và những vùng sâu vùng xa luôn luôn có những khoảng cách về kinh tế – xã hội, về dân sinh và dân trí, đây là một khó khăn lớn cho việc xây dựng ý thức tuân thủ pháp luật cũng như cơ chế dân chủ hiện đại thống nhất trên toàn lãnh thổ, ảnh hưởng bất lợi tới việc kế thừa và nâng cao ý thức dân chủ nơi con người Việt Nam sau thế kỷ XX.